Fatmir BAÇI
I. Në rrugën e dritave që nuk verbojnë
Njeriu dikur jetonte përballë një rendi. Të ndërtuar keq a mirë, me fytyrë turpi, a me dhëmbë të helmët, por gjithsesi me një emër; një sistem që e shpallte veten, me doktrina, me armiq, me qëllime, me premtime. Njeriu e njihte kufirin e vetes dhe kufirin e sistemit. E dinte ku mbaronte vetja dhe ku fillonte forca që e shtypte. Kishte për kë të lëkundte kokën dhe për kë të thoshte “jo”. Kishte, pra, një vend ku qëndronte. Edhe kur ishte i detyruar të heshtë, prapë heshtja kishte drejtim.
Por sot, sistemi nuk ka më emër. Ai nuk shpall veten, sepse është kudo dhe askund. Nuk ka fytyrë, sepse është njësi rrjeti, shije algoritmi, reflektim pasqyre. Nuk ka qëllim, sepse ka rrjedhë të pandërprerë. Nuk ka më as armiq, vetëm nisma. Gjithçka është e mirëseardhur, gjithçka është “pjesëmarrje”. Aty ku më parë sistemi detyronte, sot të josh. Aty ku më parë ndalonte, sot të mbingarkon me mundësi.
Ky sistem pa emër është më i përsosur në maskim se çdo formë tiranie klasike. Ai nuk të shtrëngon të dorëzohesh; ai të bën të besosh se je i lirë. Por liria e re është e pagjurmë; nuk ka vendqëndrim, nuk ka heshtje, nuk ka peshë. Është një llambë që nuk ngroh, vetëm ndriçon, por pa treguar ku je. Dhe njeriu që nuk e di më se ku ndodhet, e ka shumë më të lehtë të humbasë pa asnjë krizë ndërgjegjeje.
Në këtë sistem, drejtësia nuk zhduket. Ajo shpërbëhet në ndjeshmëri të personalizuar. E vërteta nuk mohohet, por relativizohet në “narrativa”. Zëri nuk ndalohet, por shndërrohet në një mijë tinguj të zbehtë që përplasen pa dëgjues. Dhe shpirti… shpirti nuk mohohet me forcë, por zbavitet deri sa të lodhet nga vetja.
Dhe kjo është ajo që e bën këtë epokë më të rrezikshme se të mëparshmet; mungesa e adresës. Ti mund të ndjesh peshën, por nuk ke kujt t’ia ankohesh. Mund të të dhembë, por s’ka kush të dëgjojë dhimbjen si apel. Sistemi nuk të arreston më. Të shpërndan. Nuk të dënon. Të bën të padukshëm.
Ky është sistemi që nuk të urdhëron të heshtësh, por të flasësh pa ndalur; që fjala jote të mos ketë më kohë të piqet në mendje. Ai nuk kërkon përkushtim, por reagim. Nuk do që të ndërtosh, por që të përditësosh. Nuk të ndalon të jesh njeri; vetëm të jesh një vetvete e vërtetë.
Dhe kështu njeriu jeton në një botë ku çdo ditë ndërron format, por asnjëherë kuptimin. Një botë ku njeriu humb tokën nën këmbë jo sepse ia marrin, por sepse e harron.
II. Grotesku i butë si shenjë e rrënimit moral
Në fillim të kujtesës të dinamikave shoqërore, grotesku ishte përjashtim. Një çarje në realitet që të ndalonte, të trondiste, të kujtonte se diçka nuk ishte në rregull. Një fytyrë e shtrembër në një turmë të përmbajtur, një britmë në heshtje, një akt që tejkalonte kufijtë e moralit dhe e ekspozonte pikërisht për ta çmontuar atë. Grotesku kishte një funksion të qartë; të alarmonte ndërgjegjen, të shkundte shikimin, të rrëzonte maskën e rendit.
Por në kohën tonë, grotesku nuk është më përjashtim; është standard. Madje, është normë e përkëdhelur. Ai nuk qëndron më në margjinë të skenës, por në qendër të saj. Nuk trondit, sepse është i zbutur, i montuar, i zbukuruar për konsum të përditshëm. Nuk është më fytyrë e shtrembër, por një buzëqeshje e ekzagjeruar në një reklamë që kërkon të na bëjë të ndiejmë “diçka”. Një britmë e montuar në një sfond muzike të butë që shitet si “shprehje autentike”.
Grotesku i sotëm është si sheqeri në ushqimin industrial; kudo, i padukshëm, i pashmangshëm. Nuk e heton më, por e ndjen në rraskapitjen e perceptimit. Në ndjesinë e thatësisë që të mbetet pas çdo ekspozimi ndaj lajmit, imazhit, “kauzës”, “sfidës”, “trendit”. Gjithçka është e ngritur mbi një hiperbolë që nuk synon më të zgjojë ndjeshmëri, por vetëm të mos lejojë heshtje. Dhe kjo është rrënimi i vërtetë moral; kur grotesku nuk ndëshkohet më nga turpi, por promovohet nga algoritmi.
Asgjë nuk është më aq qesharake sa ajo që shitet si serioze. Dhe asgjë nuk është më e frikshme se ajo që të bën të qeshësh pa ditur pse. Një burrë që qan në rrjete sociale për të rritur ndjekësit, një fëmijë që vishet si “personazh publik”, një grua që pranon poshtërimin për një formë “përfshirjeje”; të gjitha këto janë groteske, por nuk na tronditin më, sepse na shfaqen me filtra ngjyre të butë.
Këtu fillon rënia e njeriut si qenie morale: kur ai nuk tronditet më, por vetëm ndërvepron. Nuk refuzon, por vetëm reagon. Dhe në këtë gjendje të zbutur, grotesku e ka kryer misionin e tij të ri; nuk është më një alarm, por një ambient.
Njeriu që më parë e ndiente neverinë si kufi të vetëmbrojtjes morale, sot është stërvitur ta përtypë shëmtinë me buzëqeshje. Qëndresa nuk kërkohet më; ajo përjetohet si e panevojshme, si dramë “e tepërt”. Dhe ky është pikërisht suksesi i groteskut të butë; kur e neveritshmja bëhet e zakontë, e bukura humbet të drejtën për të qenë e nevojshme.
Në këtë botë, dinjiteti njerëzor nuk sulmohet drejtpërdrejt. Ai tretet. Ngadalë, me ngjyra të buta, me zëra të qeshur, me përfshirje “pa paragjykim”.
III. Njeriu në dilemë: Dinjitet apo përfshirje
Në zemër të të gjitha ndërlikimeve të kohës sonë rri një pyetje e vjetër, por e veshur me rroba të reja; A mund të jesh pjesë e botës pa braktisur vetveten?
Dhe më saktë; A ka më vend për njeriun që nuk pranon të shitet?
Ky nuk është vetëm shqetësim filozofik; është drama e heshtur e çdo qenieje të ndjeshme që lëviz sot mes formave të pakuptimta të angazhimit dhe presionit të pashmangshëm për t’u dukur. Sepse sistemi nuk të detyron më të thuash të pavërteta. Ai të nxit të thuash gjithçka, për të mos thënë asgjë. Ai nuk të urdhëron të braktisësh vetveten. Të vë përballë pasqyrash ku vetvetja nuk ka më rëndësi. Të fton ta paraqesësh; jo ta jetosh.
Në këtë fushë të përgjakur estetikisht, dinjiteti nuk është më virtyt. Është pengesë. Sepse njeriu me dinjitet nuk pranon të bëhet mjet, nuk pranon të ndërrohet për duartrokitje dixhitale, nuk pranon të gjymtojë veten për t’u futur në një kornizë “të pranueshme”. Dhe sistemi, ai i padukshmi; nuk të ndëshkon me heqje fjale, por me heshtje rreth teje. Asgjë nuk ndodh. Je i lirë. Dhe i padukshëm.
Ndaj, shumëkush pranon përfshirjen; një kompromis të vogël në gjuhë, një vetëshfaqje të kalkuluar, një heshtje strategjike për të ruajtur vendin e vet në bisedën e përgjithshme. Por ajo që fillon si një përshtatje e lehtë, përfundon si një proces zhdukjeje nga brenda.
Dhe ja ku qëndron grotesku i kësaj dileme; për të ruajtur veten, duhet të mbetesh jashtë. Por për të qenë pjesë, duhet ta shesësh atë.
Të gjitha format e reja të “pjesëmarrjes” janë ngritur mbi këtë kontratë të pashkruar. Ti merr dukshmëri, ne marrim përmbajtjen tënde. Merr lirinë për të reaguar në çdo temë, por pa guximin për të qëndruar në asnjë. Merr të drejtën për të thënë gjithçka, por humb fuqinë për të besuar ndonjë gjë.
Dinjiteti është i heshtur. Nuk bërtet. Nuk bën “stervitje”. Nuk ndjek, nuk fton, nuk shpërndan. Por qëndron. Dhe në një botë ku gjithçka është në lëvizje pa drejtim, qëndrimi është krim. Sepse njeriu që qëndron, të kujton se ke humbur qendrën.
E pikërisht ky njeri, që nuk do të shesë as fytyrën, as heshtjen, as dhembjen; është sot figura më tragjike dhe më e nevojshme. Ai nuk do të përfshihet. Por as nuk largohet. Është aty, si ngritja e vogël në asfalt që të kujton se duhet të ngadalësosh, sepse ndryshe… humbet edhe kontrollin, edhe vetveten.
IV. Etika e ngadalësimit
Ngadalësimi nuk është një akt teknik. Është një qëndrim etik.
Sepse gjithçka përreth na shtyn drejt shpejtësisë; lajmi duhet të jepet para se të kuptohet, reagimi duhet të vijë para se të ndjesh, mendimi duhet të postohet para se të mbarohet.
Në këtë univers përshpejtimi, ngadalësimi nuk është vonesë. Është rezistencë.
Sepse për të parë, duhet të ndalesh. Për të dëgjuar, duhet të heshtësh. Për të kuptuar, duhet të mos kalosh menjëherë tek tjetra. Dhe për të qenë njeri; duhet ta lëshosh pak veten nga ritmi i makinës që të ka marrë peng.
Ngadalësimi është një formë e përulësisë së brendshme. Nuk është dembelizëm. Është pohimi i së vërtetës se nuk jemi të krijuar për gjithçka, për gjithëkohën, për të gjithë.
E megjithatë, gjithçka sot është ndërtuar që të dukesh sikur je. Sikur jeton me urdherat “mundesh!”, “duhet”, “arritje!”, “shpejto!”, që gjithsesi janë urdhrat e një bote që s’na njeh më si qenie të brishta, por si profile të përdorshme.
Por ngadalësimi ka një dimension tjetër grotesk, të nënqeshur por të thellë; në një botë që bredh me shpejtësinë e dritës drejt asgjësë, ngadalësia është formë mençurie që tingëllon si marrëzi. I ngadalshmi konsiderohet i mbetur pas, nostalgjik, i paaftë për të “kapur ritmin”. Ai i ngadalshëm; që shqipton fjalët me kujdes, që ndalet para se të përgjigjet, që nuk ndërpret, që nuk nxiton të “tregojë”, nuk është më i pëlqyeshëm.
Por ky njeri, në të vërtetë, është dëshmitar i fundit i një kohe që kishte shpirt. Ai është si ato “rrudhat në asfalt”; siç i përshkrova më parë, që të detyrojnë të ulësh shpejtësinë për një çast. E ai çast, nëse e respekton, mund të jetë ndryshimi midis një aksidenti dhe një kthimi në vetvete.
Sepse ajo që të kërkon ngadalësimi, nuk është ta braktisësh botën. Është ta ndjesh atë. Dhe për ta ndjerë, duhet të jesh i pranishëm. Dhe për të qenë i pranishëm, duhet të ndalesh.
Të ndalesh jo për të pushuar. Por për të dëgjuar zërin që nuk dëgjohet në nxitim. Zërin e brendshëm. Zërin e njeriut.
V. Argëtimi si kolonë zanore e rënies
Në fillim, njeriu kërkonte argëtim për të lehtësuar barrën e ekzistencës. Sot, duket se ekzistenca është bërë vetëm për të justifikuar argëtimin.
Argëtimi ka zëvendësuar përmbajtjen. Ai është bërë ambienti i përhershëm zanor i një bote që po bie, por me muzikë në sfond, që rënia të mos dëgjohet.
Kjo nuk është më nevoja e shëndetshme për lojë, pushim, gëzim. Kjo është detyra për t’u argëtuar, imperativi për të qenë “në qejf”, për të postuar, për të konsumuar ndjesi. Të jesh i lodhur sot, është gabim. Të jesh i trishtuar, është turp. Të jesh serioz, është kërcënim.
Ndaj gjithçka duhet të jetë e argëtueshme dhe pjesë e argëtimit. Edhe politika, edhe tragjedia, edhe vdekja. Nëse nuk ofron spektakël, nuk vlen për konsum.
Në këtë univers të zhurmshëm, argëtimi nuk shërben më për të çliruar shpirtin. Përkundrazi, e mpin atë.
Sepse shpirtit i duhet heshtje, i duhet pritje, i duhet dhimbje e përtypur. I duhet qetësi që nuk vjen nga konsumimi i ekranit, por nga zbritja në vetvete.
Ndërsa argëtimi i sotëm është vetë maskimi i zbrazëtisë me dritë dhe zhurmë.
Gjithçka është kthyer në një spektakël të madh, ku edhe vetë njeriu duhet të jetë i shikueshëm për të ekzistuar. Nuk ka rëndësi çfarë ndjen, vetëm si duket ajo që ndjen. Të qeshësh, jo se je i lumtur, por sepse je në video. Të këndosh, jo se ndjen, por sepse ndjek rrymën.
Dhe kështu, brenda këtij festivali të zhurmshëm, njeriu hesht gjithnjë e më shumë në brendësinë e tij.
Kjo është kolonë zanore e rënies; një muzikë e bukur mbi shkatërrim. Një ndriçim për të fshehur se gjithçka është terr. Një festë për të mos parë funeralin që vjen pas.
Grotesku i kohës sonë është se për të tërhequr vëmendjen, duhet të bësh zhurmë. Por zhurma nuk është komunikim. Është vetëm trazim i vëmendjes që do duhej të ishte e thellë.
Ndaj argëtimi nuk është më çlirim. Është varësi. Nuk është më shpëtim. Është kontroll. Nuk është më mjet. Është qëllim. Dhe kështu, muzika vazhdon të luajë, ndërsa anija po mbytet.
VI. Lodra e ndjenjave: kur ndjenja zëvendësohet nga shfaqja e saj
Jetojmë në një epokë ku ndjenja nuk mjafton më të jetë; ajo duhet të duket. Të ndjesh nuk është më e mjaftueshme. Tani kërkohet të e shfaqësh ndjenjën, ta performosh, ta dramatizosh për të qenë “i vërtetë” në sytë e të tjerëve. Dhe kështu, sinqeriteti matet me sa bindës je në skenë.
Ky është një ndryshim i thellë; ndjenjat që dikur ishin përbrenda, sot janë të ekspozuara me detyrim. Malli, dhimbja, dashuria, lotët; nuk kërkohen më si përjetime, por si gjeste publike. Lotët duhet të jenë të fotografueshëm. Dashuria e postueshme. Trishtimi i interpretuar në formën më estetike.
Në këtë mënyrë, ndjenja humbet përmbajtjen dhe bëhet etiketë, një lloj “selfie” emocionale.
Performanca ka marrë vendin e përjetimit. Jo sepse ndjenjat janë zhdukur, por sepse janë kolonizuar nga një kulturë imazhi, e cila i vlerëson jo për atë që janë, por për atë që shfaqin.
Dashuria nuk është më një vend i brendshëm, por një seri postimesh. Dhimbja nuk është plagë, por një mbishkrim i thellë estetik që duhet treguar.
E gjitha ndodh në emër të autenticitetit të dukshëm, i cili paradoksalisht, vret çdo autenticitet të brendshëm.
Kjo është ajo që i ndodh njeriut që jeton brenda një teatri të pandalshëm, ku të gjithë janë aktorë dhe spektatorë njëkohësisht. Ai më nuk pyet veten “çfarë ndjej?”, por “si duket ajo që ndjej?”. Dhe më në fund, harron të ndjejë, sepse është i zënë duke aktruar.
Në këtë kontekst, njeriu nuk mashtron me qëllim; ai thjeshtë ka rrëshqitur në një realitet ku ndjenja është një produkt për ekspozim, jo një përvojë për t’u jetuar.
Kjo është tragjedia e re; jo që njeriu ka pak ndjenja, por që ai i konsumon shumë para se t’i përjetojë.
Grotesku i kohës është i përmbajtur; qajmë për të qenë të vëzhguar, jo për të qenë të kuptuar. Ndaj thellësia ka humbur kuptimin; gjithçka matet në impaktin emocional të shfaqjes, jo në heshtjen e përjetimit.
Ndjenja është zëvendësuar nga efekti i saj. Jetojmë për të prekur të tjerët, por harrojmë të prekim veten.
VII. Vetmia e pasqyrave: gjithçka reflektim, asgjë e vërtetë
Kudo ku njeriu shikon, ngado që kthehet gjen pasqyrë. Në vend të realitetit, shfaqet imazhi i tij; i përpunuar, i filtruari, i përmirësuari. Nuk është më jeta ajo që e udhëheq njeriun, por përshtypja e jetës, e reflektuar në ekran, në rrjete, në komente, në imitime. Dhe kështu, e vetmja gjë që i mbetet për ta përjetuar është vetja e pasqyruar, jo vetja e jetuar.
Jetojmë në një labirint pasqyrash, ku çdo kthesë nuk të sjell më afër të vërtetës, por të bën të harrosh se e ke pasur ndonjëherë një hapsirë të tillë. Gjithçka është reflektim i një reflektimi; ide që janë pasqyrime të ideve të dikujt tjetër; ndjenja që janë jehona të ndjenjave të të tjerëve; identitete që janë kompozime të perceptimeve të jashtme.
Kjo gjendje krijon një vetmi të rafinuar; jo atë të njeriut pa kontakt, por atë të njeriut të përfshirë në gjithçka, por i lidhur me asgjë.
Sepse pasqyra, sado që të afron pamjen, nuk të afron qenien. Dhe njeriu në këtë pasqyrim të pafund i ngjan një aktori që jeton vetëm në skenë, por nuk ka më shtëpi ku të kthehet.
Kjo është vetmia më e thellë e kohës sonë; të jesh i rrethuar nga versione të vetes, por të mos e takosh kurrë veten. Të jesh përherë nën vëzhgim, por kurrë i parë. Të kesh gjithçka të dokumentuar, por asgjë të përjetuar.
Në vend të historisë së brendshme, njeriu ndërton arkivën e vetvetes së dukshme, dhe e quan jetë.
Rreziku i madh nuk është manipulimi nga jashtë, por shpërbërja nga brenda, një humbje e përhershme e kompasit të qenies, e busullës së heshtur që dikur e drejtonte njeriun kah përbrendësia.
Në vend të saj, ai udhëhiqet nga dritat verbuese të pasqyrave, të cilat nuk ndriçojnë rrugën, por e shumëfishojnë humbjen.
Grotesku është më i thellë se komedia. Nuk jemi duke qeshur me vetveten, por po jetojmë si karikatura të saj. E vërteta është bërë e paarritshme jo sepse është larg, por sepse është e mbuluar nga shumëfishime të vetvetes që e duken si ajo.
Në këtë mënyrë, bota nuk është më një vend për të jetuar, por një vend për të qenë i dukshëm. Dhe njeriu më nuk ekziston për të qenë i gjallë, por për të qenë i lexueshëm.
VIII. Arti si strehë e fundit: kur heshtja bëhet akt rezistence
Kur fjalët rrënohen, dhe çdo fjali mbart ngarkesën e propagandës,
kur imazhet rrëshqasin drejt një banaliteti të ndriçuar mirë,
kur muzika stërpërsërit ritmin e një zbrazëtie që kërkon vetëm klikime,
atëherë arti nuk është më një zbukurim i botës, por strehë e fundit e njeriut.
Në kohën kur çdo shprehje është marrë peng nga industri, algoritme, dhe manipulim masiv, arti qëndron si akt i heshtur, një zonë e demilitarizuar ku ende mund të ndodhë takimi i vërtetë me njeriun.
Por ky art nuk bërtet. Nuk kërkon të shitet. Ky art nuk prodhon asgjë që mund të gjurmohet nga reklamat, por kultivon thellësinë që nuk mund të llogaritet.
Arti i vërtetë është kthyer në një akt rezistence; rezistencë ndaj banalizimit të shpirtit,
rezistencë ndaj fragmentimit të ndjenjës, rezistencë ndaj dominimit të mekanizmit mbi njeriun.
Nuk ka më vend për artin që imiton botën, kërkohet arti që e përdor botën në favor të principit. Akoma më tej, tani kërkohet një art që guxon ta kundërshtojë botën, jo me zhurmë, por me heshtje, jo me pamflet, por me ndjeshmëri, jo me egërsi, por me përjorje; e cila nuk është dorëzim, por lartësim.
Në një kohë ku gjithçka është bërë pamje, arti mund të shpëtojë përmes asaj që nuk shihet.
Në një botë ku gjithçka është bërë fjalë boshe, arti mund të shërojë me heshtjen.
Në një sistem ku çdo ndjesi është treg e algoritëm, arti mbetet vendi ku dhimbja ka ende emër, dhe ku gëzimi nuk është produkt, por dhuratë.
Ky art është strehë, por edhe ftesë për kthim.
Një lloj çerdhe e brendshme ku njeriu mund të ulet dhe të mos jetë më spektator në aktrimin e të tjerëve, por dëgjues i vetes.
Grotesku i epokës sonë qëndron në faktin se edhe arti është duke u rrethuar, ashtu si edhe njeriu.
Por sa kohë që mbetet një dorë që meditimin dhe frymëzimin e vet, pa u shitur, një zë që thotë të vërtetën pa u frikësuar, një sy që sheh pa kërkuar të përfitojë; për aq kohë njeriu nuk është humbur.
Në fund të fundit, arti nuk është për të shpëtuar botën, por për të kujtuar njeriun që bota po përpiqet ta harrojë.
IX. Shkenca e kontrollit: e ardhmja pa shpirt
Njeriu gjithnjë ka kërkuar të dijë më shumë, të kuptojë, të parashikojë, të ndikojë. Por diçka ka ndryshuar në thelb; tashmë nuk kërkohet vetëm të kuptohet realiteti, por të zëvendësohet.
Shkenca që dikur ishte kërkim për të vërtetën, sot është kthyer në infrastrukturë të kontrollit.
Aparatet nuk matin më vetëm shpejtësinë e dritës apo formën e ADN-së, por matin emocionet, synimet, reagimet, sjelljet.
Ato nuk shërbejnë më për të njohur botën, por për të programuar njeriun sipas nevojave të tregut.
Dhe kështu, shkenca e progresit ka hyrë fshehtas në dhomën e kontrollit të shpirtit.
Kur algoritmet modelojnë zgjedhjet tona, kur robotët edukojnë fëmijët tanë, kur inteligjenca artificiale shkrun poezitë që njeriu nuk guxon t’i ndjejë më; atëherë kemi kaluar nga shkenca si ndihmë, në shkencën si zëvendësim të vetë ekzistencës njerëzore.
E ardhmja projektohet sot si një laborator steril; me sensorë në çdo hap, me të dhëna në çdo frymëmarrje, me “parashikim” që e eliminon të papriturën, me “siguri” që e përjashton lirinë.
Kjo është utopia teknike, që në thelb është ndalesa shpirtërore; një e ardhme ku gjithçka funksionon, por askush nuk jeton me të vërtetë.
Gjithçka është e optimizuar, por asgjë nuk është e gjallë.
Njeriu nuk po përparon në këtë sistem; ai po zhduket nga procesi.
Ky është grotesku final i progresit;
sa më shumë që shkenca avancon,
aq më shumë njeriu zhbëhet; jo si trup, por si kuptim, si qënie me mister, me peshë, me shpirt.
Xhest përmbyllës; rrugë dritash natën
Ky projekt, me çdo pikë të tij, me çdo kthesë, me çdo vëzhgim, nuk është thjesht kritikë. Është thirrje për kthjelltësi, një dritë e ftohtë që ndriçon rrugën jo për të trembur, por për të zgjuar.
Në një botë që ecën shpejt drejt zëvendësimit të të gjitha përmasave njerëzore me imazhe, ky shkrim ka për qëllim të mbajë ndezur kujtesën;
se njeriu nuk është produkt, por prani; se mendimi nuk është algoritëm, por dridhje e shpirtit përballë të vërtetës; se fjala nuk është kod, por shenjë e një shpirti që ka parë, që ka vuajtur, që kërkon.
Ky është një zë jete në shkretëtirë, nuk është projekt pesimizmi, por dëshmi zgjuarsie dhe përgjegjësie.
Ngjan si rruga e dritave natën; ndriçon aty ku duhet ngadalësuar, ku duhet reflektuar, ku duhet ndalur dhe parë nga e para.
Ashtu si ngritjet e asfaltit për uljen e shpejtësisë; nuk janë pengesë, por kujtesë që nuk jemi makineri.
Nëse ende ka njeri që lexon, mendon, përpiqet të mos flasë kot; atëherë ka shpresë.
Jo për botën që po ndërtohet,
por për njeriun që refuzon të zhduket pa një akt të fundit drite.
Nëse jo, atëherë njeriu mbetet peng i sistemit pa emër.
