Ilir MBORJA
Ime ëmë vdiq kur po lindte fëmijën e dymbëdhjetë. Vdiq ajo dhe i sapolinduri. Tmerr i vërtetë. Isha fëmija i parë dhe sapo kisha mbushur 13 vjeç. Ishte hera parë që shikoja të vdekur… Dhe dy përnjëherë: Time ëmë dhe një foshnje, mbështjellë me të njëjtën batanije të vjetër që, pas varrimit, e sollën përsëri në shtëpi… Se, ashtu, “shtëpi” e quanim atë barakë teneqeje me një çati po prej ca tabakë teneqesh të valëzuara që gjyshi e kishte ngritur në një zallishtë, buzë një përroi në periferi të qytetit.
Ishim të varfër sa s’tregohet. Të gjithë prisnim të ushqeheshim nga babai, apo “Lala” siç e thërrisnim ne. Lala bënte çdo punë që t’i kërkohej. Shkonte ku ta thërritnin, por më shumë punonte hamall. Punonte në ndërtim dhe ndonjëherë edhe bojaxhi.
Ndonjë të shtunë a të diele, kur e bëzanin në ndonjë dasmë a zijafet synetllëku, babai, bashkë me Diun e Kijes, Ruzhdi Gajden e Teli Qemanexhiun shkonte e bënte aheng. Babai nuk i binte asnjë vegle, por këndonte. Të parë grupi kishin Diun, se ishte edhe më i madhi në moshë. Lala thoshte se kur e vinte gërnetën në buzë i biri i Kijes, ajo nuk këndonte, por qante. Vetëm qante. Prej kësaj, babait shumë herë i ndodhte të mallëngjehej. Bëj hesap! Aq shumë prekej, sa lotët e qyrat i mblidheshin kutullaç në grykë e i bllokonin gurmazin. Atëherë ai ndalonte se nuk këndonte dot më. Fshinte lotët, ulte kokën e i kthehej gotës së rakisë. Hante dhe pak meze. Në fakt, bënte sikur hante. Një kokërr ulliri e rrotullonte nëpër gishta, e fuste në gojë dhe e linte përsëri në pjatë. Rrallë mund ta mbaronte një kokërr ulliri…, pasi e kafshonte tre katër herë. Pastaj fshinte buzët me shpinën e dorës, ngrinte kokën e, pasi ia ngulte sytë tavanit, fillonte prapë këngën aty ku e kishte lënë… Kështu pra, mezen që i vinin përpara, babai asnjëherë nuk e hante, por gjithnjë e mbështillte me një gazetë e na e sillte ne…
Lala, siç mallëngjehej e përlotej, po aq kollaj e kishte të qeshte. Dhe ngaqë bënte shumë shaka, njerëzit shpesh e merrnin sikur nuk çante kokë, por në të vërtetë ishte një tip shumë i ndjeshëm. Unë që e njihja: Ishte i drejtë e i ndershëm te Zoti. Edhe dinjitet kishte. Bënte humor, por nuk ishte karagjoz e rrenacak. Rrenacakët i urrente për vdekje…
Kjo që do t’ju tregoj tani ndodhi kur, afër me barakën tonë, nisi ndërtimi i një spitali. Muratorët e bojaxhinjtë ishin të gjithë nga qyteti ynë, madje, disa që punonin aty i kishim edhe kushërinj… Por mua më bënin shumë habi disa burra me pamje të çuditshme, të veshur ndryshe. Vinin nga Jashtë. Për mua ishte hera e parë që shikoja të huaj. Ishin katër. Tre vinin pak si kuqo, ndërsa njëri qe ezmer si ne. Lala për atë thoshte se ishte jevg si ne. Tani nuk e kujtoj dot mirë, ishin hungarezë apo rumunë, por të huaj qenë. Nga ata të vendeve socialiste që thuhej se na ndihmonin. Me ta rrinte edhe një djalosh, se qe përkthyesi i tyre. Kur ishte vetëm, ecte pa u ngutur. Gjithnjë me kokën lart, shumë serioz e trupin drejt sikur të kishte kollofitur petësin. Vishte një kostum gri dhe mbante kollare si të huajt. Flokët i shkëlqenin sikur t’i kishte lyer me vaj. Ishte bukurosh, por unë nuk e honepsja fare. Sa herë ne kalamajtë u afroheshim të huajve për t’i parë nga afër, ndonëse buzëqeshte si karagjoz, fjalët që na lëshonte i kishte farmak të hidhura: “Zhdukuni! Qërohuni! Do të thërras policinë!”.
Pastaj, inat për vdekje e mora kur një ditë e dëgjova që i foli lalës me një ton kërcënues: “Po mblidhi pak e u thuaj të largohen kaçulat që ke pjellë! Ç’është kjo punë?! Nuk bëjmë dot një hap me specialistët e huaj se na ngatërrohen nëpër këmbë zbatharakët e tu duke lypur! Mbylli në atë dreq barake! Mos më detyro të njoftoj organet kompetente e ta shkulin që tani atë plehrë!”.
Hodha sytë nga Lala dhe u tmerrova kur e pashë. Si atë ditë kur i thanë se vdiq ime ëmë, fytyra e tij ezmere fillimisht u zverdh, pastaj, pak nga pak, u zbardh sikur t’ia kishin lyer me gëlqere. Uli kokën e nuk foli fare, por unë e di dhe jam shumë i sigurt se me vete Lala patjetër e shau “Karagjoz!”. Se ajo ishte fjala më e rëndë e tij kur shante.
As ne fëmijëve nuk na tha asnjë fjalë. As Lulit, vëllait të vogël trevjeçar, që në fakt, e kish zgjatur njëherë dorën dhe i kishte marrë dy karamele dhe një çamçakëz nga ai, ezmeri. Lalën e kishte zënë një hall më i madh. Ai i barakës. Përkthyesi ia kishte thënë shqip. Barakën tonë e quante plehrë që kishte mbetur në oborrin e spitalit dhe, nuk thoshte se spitali na kishte zënë oborrin tonë. Më i ndyrë e më shpirt katil se ai njeri nuk bëhej. Lala ishte shumë i trembur. Me të drejtë. Karagjozi që e kërcënoi me hedhjen në rrugë me të njëmbëdhjetë jetimët dukej njeriu më i rëndësishëm aty. Vinte nga Tirana dhe Lala thoshte që patjetër kishte të bënte me njerëz të qeverisë. Megjithëse Lala nuk na tha asnjë fjalë, ne kalamajtë bëmë tonën. Asnjë nga ne nuk i afrohej më të huajve. As Luli i vogël, por, tjetër gjë dua t’ju tregoj.
Më kujtohet si tani që ishte mesi i gushtit dhe duhet të ketë qenë ora një ose dy e drekës. Mbaj mend gjithashtu që atë ditë bënte shumë vapë dhe të gjithë kalamajtë kishim dalë jashtë. Luanim në oborr nën hijen e ca shelgjeve që Lala, kur filluan punimet e spitalit, më shumë se për fresk, i kishte mbjellë nga ana e tij për të fshehur disi pamjen e teneqeve të ndryshkura të barakës. Që tutje pamë që dolën nga ngrehina e spitalit e po kalonin para nesh inxhinierët e huaj që, si gjithnjë, kishin vënë në mes përkthyesin. I pa edhe Lala dhe, pasi ngjiti me shpejtësi ca shkallë, përplasi dy a tri herë shuplakat për të na tërhequr vëmendjen. Bëri duart si hinkë dhe na u drejtua me zë të lartë: “Fëmijë të dashur! Është ora e studimit. Prandaj, shpejt në shtëpi! Futuni në sallën e studimit, por mos i bini pianos se zgjohet mamaja!”.
Shtanga në vend. Edhe vëllezërit e motrat mbetën pa frymë. Ulën kokën e një nga një u futën në barake. Qëndrova në fund dhe po rrija në prag të derës. Isha kureshtar të kuptoja, ç’i kishte Lala ato fjalë?! Vura re nënqeshjen e tij. Fillova të ftillohem. Patjetër e kishte me përkthyesin. Pashë që kishin ndalur në vend dhe shikonin nga baraka edhe të huajt. Merrej vesh se ua kishte përkthyer ato ç’na kishte thënë Lala. Njëri nga specialistët e huaj, ai ezmeri, ma bënte me dorë të afrohesha tek ata.
– Hajde, hajde pak këtu! Afrohu! – m’u drejtua edhe përkthyesi.
Pashë nga Lala, por ai nuk më dha asnjë shenjë. Si të bëja? Rrija te dera e barakës dhe po mëdyshesha. Kur kuptova se ata bënë të vinin drejt barakës, nxitova menjëherë drejt tyre. Nuk doja që ata t’i afroheshin barakës. Në minutë shkova para tyre dhe po prisja i ndrojtur. I huaji që ma bëri me dorë, ai ezmeri pra, fliste në gjuhë të tij me përkthyesin dhe nuk m’i ndante sytë.
– Inxhinier Zoltan do të dijë çfarë ngjyre ka pianoja juaj. Thuaj një ngjyrë! Futja kot! – më shtyu të gënjej përkthyesi që buzëqeshte fallco.
– E verdhë – thashë unë, se m’u kujtua ngjyra që i ra në fytyrë Lalës kur përkthyesi karagjoz i përmendi prishjen e barakës… Dhe menjëherë ia futa vrapit e ika i frikësuar se mos më pyesnin më tej, e nuk doja të gënjeja më për “sallën e studimit” e “mamanë” që kishte vite që flinte nën dhe…
Pas dy a tre javësh, një natë, para barakës sonë erdhi e ndaloi një makinë nga ku zbritën katër policë. Shtynë me forcë derën dhe u futën brenda. Pasi hodhën sytë rreth e rrotull, pyetën se ku e kishim çuar pianon(?!)… Asnjë nuk foli. Ç’të thoshim?! Shikuam nga Lala që u ngrit e qëndronte si i ngrirë në këmbë. Në fytyrë ishte bërë dyllë i verdhë. U mundua të vinte buzën në gaz, por nuk ia doli… Pastaj Lalës i lidhën duart me pranga dhe duke e shtyrë e hipën në makinë. Njëri nga ata i gjuajti me shqelm dhe e shau: “Borgjez i ndyrë!”, por Lala nuk e dha veten. Ktheu kokën nga ne dhe, duke imituar përkthyesin karagjoz, buzëqeshte si ai. Donte të na bënte për të qeshur, por ne nuk pushonim së qari. Luli, mendtë se nuk plasi nga të qarët, derisa shoi e vari kryet kur u shuan yjtë në mëngjes. Atë kohë erdhën shokët e lalës dhe dy xhaxhallarët. E kishin marrë vesh në çast se ç’kish ndodhur me Lalën dhe erdhën që pa gdhirë mirë ende. Na morën ne fëmijët. Mua, një motër dhe vëllain e vogël, Lulin, na mori Teli Qemanexhiu. Të tjerët u shpërndanë te dy xhaxhallarët.
Pas ca ditësh u mor vesh se dikush kish shkruar në një gazetë të huaj një shkrim me titull: “Baraka e verdhë me piano – dëshmi e gjenocidit ndaj artistëve ciganë në Shqipëri”.
Një ditë, që në mëngjes, bashkë me Diun e Kijes, Ruzhdi Gajden e Teli Qemanexhiun dhe nja dy të tjerë që nuk i njihja me emër, morëm rrugën për në qendër të qytetit.
– Kur të shkojmë te kinemaja do të shohësh Lalën atje, por mos qaj! … Mbaje veten…, se po të pa duke qarë mërzitet! – më porositi Diu rrugës. Shtanga në vend. Pastaj pyeta Diun:
– Si, do të shohim Lalën te kinemaja që shfaqen filma?! Ç’do lala atje?!
– Nuk ka filma sot atje. Bëhet gjyqi i Lalës – më shpjegoi njëri nga ata burrat që ishte me ne dhe unë se njihja, kur pa që Diu përtoi të hapë gojën…
Kur hymë në kinema, salla ishte mbushur me policë e plot me njerëz. Ne na hapën rrugë dhe zumë vendet e radhës së parë, majtas, ku kishin montuar një si kafaz të madh hekuri. Unë qëndroja disi i fshehur pas kurrizit të Diut që mos bija në sy. Pas pak dy policë sollën Lalën. U mundova të përmbaj lotët, megjithatë, kur e pashë të lidhur me pranga si atë natë, nuk e mbajta dot veten. M’u shkrep të qarët. Më pa Lala dhe filloi dhe ai të qante. Shtrëngohej të mos kuptohej, por mjekra i dridhej. Uli kokën dhe me duart e lidhura fshiu sytë… U mata t’i afrohem, por më pengonte një parmak i lartë që kishin vendosur para kafazit. Pas pak, një polic urdhëroi të ngriheshim në këmbë. Pastaj u ulëm të gjithë, përveç Lalës. Një burrë me një çekiç druri i ra me forcë tre herë tavolinës që ishte në ballë të sallës aty ku ishte ekrani i kinemasë. Në sallë ra heshtja. Dëgjoheshin vetëm ngashërimet e mia të mekura…
Një burrë tjetër, për të cilin dëgjova të pëshpëritnin se ishte prokurori, nisi të thoshte se:
– Pas informacionit të rremë nga i pandehuri, dikush kishte shkruar në një gazetë të huaj një shkrim me titull, “Baraka e verdhë me piano – dëshmi e gjenocidit ndaj artistëve ciganë në Shqipëri”…
Prokurori, duke u drejtuar nga ai burri që rrinte në tavolinën në krye të sallës me çekiç druri në dorë tha: – Njëkohësisht me tentativën e tij për të përbaltur arritjet e pushtetin popullor, ka synuar përmbysjen e tij me violencë. I pandehuri ka përmendur një mjet muzikor borgjez, të rrezikshëm, një violencë që ka prekur jo vetëm dinjitetin tonë, por edhe shpirtin tonë revolucionar. Prandaj kërkoj të dënohet me gjithë forcën e ligjit ky borgjez i fëlliqur, ky armik i pushtetit! Duke e marrë fjalën “violencë” për “violinë”, m’u bë se lalën po e akuzonin me pa të drejtë edhe për një violinë. Nuk durova dhe thërrita me sa kisha në kokë:
– Lala nuk është armik! Lala nuk ka violinë! Dhe pianoja nuk ishte e verdhë!
Në ato çaste dy policë më kapën për krahësh dhe më hodhën jashtë në kalldrëm…
Lala u dënua me “shtruarje të detyrueshme për tre vjet në një institucion psikiatrik …”
Kur pyeta Diun se ç’donte të thoshte “institucion psikiatrik”, ai nuk m’u përgjigj. Më vonë, dikush më shpjegoi se bëhej fjalë për “një vend të mbyllur për njerëzit që quhen të çmendur. Çmendinë, si ai spitali që po ndërtohet pranë barakes…”
Shtanga në vend kur mora vesh se spitali që po ndërtohej pranë nesh quhej “institucion psikiatrik”, apo “spital për të çmendur”. Ndërsa nga avokati që i kishte caktuar shteti, në përfundim të gjyqit mësuam se, meqenëse “institucioni psikiatrik” nuk kishte përfunduar ende së ndërtuari, Lala do të qëndronte në një dhomë me të çmendur të tjerë në burgun e Tiranës.
Pas ca muajsh babain e sollën nga Tirana në spitalin që u ndërtua në oborrin tonë. E izoluan në një dhomë me dritare me hekura të trashë që shikonte nga ana ku ishte dikur baraka jonë. E kishin shkulur atë dhe shelgjet i kishin prerë. Në vend të tyre kishin mbjellë ca akacie…
Në kartelën e spitalit shkruhej se “vuan nga një depresion i një grade të lartë dhe paranoja e pritjes… Sapo zbardh dita, ulet pranë dritares dhe ngrihet prej aty kur bie nata dhe jashtë erret plotësisht. Kur e pyesin, pse rri vazhdimisht aty(?!), gjithnjë jep të njëjtën përgjigje: “pres përkthyesin”…
Pas tre muajsh e trembëdhjetë ditësh në spital, piu klorin që përdornin për dezinfektim në nevojtore dhe…, vdiq.
***
Në vitet e para të demokracisë, pas ‘90-s, në derë të shtëpisë më trokiti një gazetar i qytetit tim. E kisha parë në televizionin lokal kur jepte lajmet. Më lajmëroi se donte të më takonte një si biçim gazetari i huaj që merrej me mbrojtjen e të drejtave të minoriteteve. I shtangur nga habia e pyeta se ç’lidhje kisha unë me këto gjëra, por ai ma preu shkurt:
– Do të të pyesë për burgun e babait. Janë hapur arkivat e burgut dhe yt atë figuron i dënuar politik. Është i vetmi rast në Shqipërinë komuniste, që një jevg rezulton i dënuar politik… Patjetër do të të japë edhe para. Paguan mirë Evropa. Hajde, vishu, se po na pret te Hotel Grandi!
Rrugës për te Hoteli e pyeta edhe njëherë gazetarin që më trokiti në derë, si e qysh u rihap kjo histori e nga ma gjetën adresën… Dhe Lala kishte vdekur në psikiatri, e jo në burg.
- Ohu! I burgosur quhet edhe ai. I dinë të gjitha bota. Janë të dokumentuara të gjitha. Ai do t’i verifikojë edhe njëherë nga goja jote. Mos kij droje! Ti vetëm fol, se i ndreq unë muhabetet e tua gjatë përkthimit. Ti vetëm fol, fol sa më shumë, fol e mos pusho! – më këshilloi gazetari që, siç më tha, do të luante edhe rolin e përkthyesit.
I huaji nga Evropa më priti duke më përqafuar. Pasi u ulën në tavolinë, përkthyesi, gazetari i qytetit tim, më tha se zoti Dik, ju kërkon të porositni diçka për të pirë dhe, pa më dëgjuar, porositi çaj për mua e për vete. Unë doja ndonjë raki ose kafe, ai porositi çaj! Nejse! Pa ardhur porosia, evropiani filloi të fliste në gjuhë të tij dhe nuk m’i ndante sytë. Unë herë shikoja nga ai e herë nga përkthyesi i cili, siç tha, filloi përkthimin “fjalë për fjalë”:
– Unë jam Dik Maten dhe me modesti ju them se kam një rol jo pak të rëndësishëm në mbrojtjen e të drejtave të minoriteteve, siç jeni ju ciganët, në vendet e kampit ish komunist. Jam duke punuar në një projekt për të dokumentuar dhe ndihmuar familjet e dënuara padrejtësisht gjatë regjimit komunist. Më interesojnë kujtimet e tua të atyre viteve, kur komunistët ju burgosën babanë tuaj, si edhe diçka për vitet e vështira që pasuan
– Fillo! Jepi tani! – më nxiti përkthyesi.
Nuk e zgjata. I tregova historinë me shakanë e Lalës kur na tha: “Fëmijë të dashur! Është ora e studimit. Prandaj, shpejt në shtëpi! Futuni në sallën e studimit, por mos i bini pianos se zgjohet mamaja!”
– Po violina, si ishte puna e violinës? Tregoja, fol, fol sa më shumë! – më tha përkthyesi.
Pasi hezitova pak çaste, vendosa dhe ia tregova dhe atë histori që për mua s’kishte pikë rëndësie. Ia tregova me pak fjalë e duke këmbëngulur që t’ia shpjegonte evropianit keqkuptimin tim atëherë mes fjalëve violencë dhe violinë.
– Isha ende fëmijë atëherë dhe shumë gjëra nuk i kuptoja, – e mbylla sqarimin për historinë e “violinës”.
Pastaj e mori fjalën vetë zoti Dik. Evropiani i të drejtave të minoriteteve tha se ishte shumë i impresionuar nga historia e babait tim, pastaj, me sa kuptova, si për të më ngushëlluar vazhdoi:
– Ka një spekulim të përbotshëm dhe të kahershëm për komunitetin tuaj. Kam studiuar dhe kam dalë në përfundimin se pasaktësia historike që vendosi termin cigan për ju, fillimisht nuk kishte asnjë konotacion poshtërues. Më vonë, shumë më vonë, njerëzit pa ngjyrë, apo të bardhët siç e quajmë veten ne (këtu guxoj të mos përjashtoj dhe të dënoj edhe veten time) shfaqën tendencën t’ju përçmojnë, t’ju mbajnë të përulur, sepse, fare padrejtësisht, e theksoj këtë, fare pa-drej-të-sisht, ju bëjnë përgjegjës për mëkatin që thuhet se kemi bërë ndaj Krishtit… Sepse, edhe sot e kësaj dite, juve ju akuzojnë se gozhdët që u përdorën në kryqëzimin e tij në vitin 33 i kishin prodhuar të parët tuaj zeshkanë… Dhe për këtë, edhe sot e kësaj dite, të bardhët, kërkojnë nga ju të paguani haraçin e atij mëkati. Kështu. E kishit dëgjuar ndonjëherë këtë tezë? Besoj se pajtoheni me këtë konkluzion timin? Apo keni ndonjë mendim tjetër?
Pyetja e fundit e evropianit të drejtave të minoriteteve me emrin Dik (“Apo keni ndonjë mendim tjetër?”) më shkundi nga përhumbja që më shkaktoi zbulimi i tij i çuditshëm dhe vetëm tani po kuptoja pse, gozhdëve të mëdha, atyre gjashtëmbëdhjetë centimetra, që përdorin për të mbërthyer trarët, u thonë “gozhdë jevgu”.
Duke iu drejtuar përkthyesit, i kërkova të më përkthente fjalë për fjalë ato që do të flisja tani:
– Kur isha fëmijë, domethënë 5-6 vjeç, shokët, të bardhët, nuk loznin me mua… Dhe unë bëja me faj ata. Pak vite më vonë, kur u rrita, unë nuk i bëja më me faj ata, por prindërit e tyre. Patjetër ata i kishin porositur të mos bënin shoqëri me mua… Më vonë, kur u ktheva nga ushtria, i shfajësova edhe ata. Nuk ishte faji i prindërve të shokëve të mi, por ishte faji i gjithë shoqërisë. Ndërsa sot, nuk bëj me faj as shoqërinë. Nuk ka faj shoqëria. As ciganët që prodhuan gozhdët që kryqëzuan Krishtin, zoti Dik.”
– Po kush atëherë? – pyeti përkthyesi.
– Fati ynë. Askush tjetër. Vetëm fati ynë që jemi pakicë. Po të ishin më pak të bardhët, do të kishin fatin tonë dhe ne do të ishim racistë si ata… Për këtë jam i bindur.
