Në një nga shkrimet e Profesor Arben Putos, botuar më 14-15 janar 2009 në Gazetën Shqiptare, trajtohet tema e pavarësisë së Shqipërisë. Profesori e nis shkrimin me titullin “Drejt Pavarësisë”.
Pavarësia e gjeti Ismail Qemalin në moshën e tretë, afër të shtatëdhjetave. Ai e shprehu hapur se vetë dhe shqiptarët – kryesisht një elitë – i kishin shërbyer me besnikëri Perandorisë Osmane. Në kujtimet e tij (The Memoirs, f. 364) ai shkruan:
“Në ministrinë, si dhe në shërbimin civil e ushtarak, shqiptarët zinin postet më të larta dhe më të rëndësishme. Por, megjithë këto favore që kishin, bashkëatdhetarët e mi nuk hoqën dorë kurrë nga ndjenjat e tyre kombëtare dhe nga aspiratat e tyre të ligjshme. Gjithsesi, ata e mbajtën besën e besnikërinë ndaj dinastisë osmane.”
Kjo ngre pyetjen: a cungohet figura e Ismail Qemalit nga ky pohim dhe nga vitet e gjata në shërbim të Perandorisë? Profesor Puto thekson se duhet parë vizioni i tij për Perandorinë, i cili ishte krejt ndryshe nga ai i sulltanëve. Pikërisht ky vizion e lidhi ngushtë me Mithat Pashën, frymëzuesin e Kushtetutës së parë turke të vitit 1876, që shpallte monarkinë kushtetuese dhe synonte reforma rrënjësore për ta kthyer Perandorinë në një bashkësi kombesh të barabarta.
Ismail Qemali i qëndroi pranë Mithat Pashës deri në fund, derisa sulltani e internoi, e burgosi dhe më pas e eliminoi. Ky moment shënoi ndarjen e tij me Perandorinë dhe daljen në Evropë më 1900. Injorimi i këtij vizioni cenon integritetin e figurës së tij, sepse ai nuk ishte një funksionar i zakonshëm, por një burrë shteti me mendim politik të qartë.
Besnikëria ndaj Perandorisë shpesh shihet si e pafalshme për Ismail Qemalin, e aq më tepër për Pashko Vasën, “një të krishterë, një katolik prej Mirditë”, i cili shërbeu me zell, por që ka meritën e thirrjes së famshme: “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. Kjo u bë platformë e lëvizjes kombëtare në fazën përgatitore të Pavarësisë, një zgjedhje e imponuar nga rrethanat dhe një mburojë përballë rrezikut të copëtimit nga fqinjët.
Faik Konica, një tjetër figurë referimi, në shkurt 1909 formuloi programin e gazetës Dielli:
“Shqipëria do të jetë pjesë e Perandorisë Turke, me privilegjet që u përmendën – gjuha, shkolla, autonomia – sa kohë Turqia jeton në Evropë. Nëse Turqia nuk rron dot në Evropë, Shqipëria do të bëhet më vete me një princ prej familjeve mbretërore të Evropës.”
Konica e vlerëson lart Ismail Qemalin, këtë “burrë shteti brilant të Perandorisë Turke, i cili shpalli Pavarësinë më 28 nëntor 1912”. Në shtypin anglez, sidomos në Pall Mall Gazette, ai u cilësua si “i larti burrë shteti shqiptar”, duke u çmuar qëndrimi i tij kundër xhonturqve.
Profesor Puto thekson se Ismail Qemali u afirmua si personalitet i shquar në vitet e luftës diplomatike për njohjen e Pavarësisë. Gazetari amerikan W.M. Fullerton, mik i tij gjatë qëndrimit në Paris, e përshkruan si një njeri që u orientua me mençuri përmes vështirësive të botës osmane dhe si mik i ngushtë i shumë burrave të shtetit evropianë. Ai kishte qenë edhe President i Komisionit të Danubit, ku kishte zbuluar motivet dhe politikat e Fuqive të Mëdha.
Kryengritjet shqiptare të viteve 1910-1912 ishin preludi i përmbysjes së situatës në Ballkan. Autori amerikan E.C. Helmreich shkruan:
“Në asnjë pjesë tjetër të Perandorisë gjendja nuk ka qenë më e ndezur se sa në skajin perëndimor, në viset shqiptare.”
Edith Durham, e pranishme mes kryengritësve të Malësisë më 1911, dëshmon se lufta nuk bëhej me shpresë për të mposhtur ushtrinë turke, por për të tërhequr vëmendjen e Evropës “për kauzën tonë kombëtare”. Përmasat e kryengritjes u treguan sidomos me marrjen e Shkupit në gusht 1912, ku morën pjesë rreth 30.000 kryengritës.
Çështja shqiptare u shfaq që në Kongresin e Berlinit, ku Bismarck deklaroi se “nuk ka një kombësi shqiptare”. Por ambasadori anglez Goschen në Stamboll e kundërshtoi këtë, duke e parë Lidhjen e Prizrenit si një lëvizje me motive kombëtare që duhej marrë parasysh në kombinacionet politike të së ardhmes në Ballkan.
Profesor Puto nënvizon se Pavarësia e Shqipërisë nuk ishte thjesht “dhuratë”. Debati mes Mustafa Krujës dhe Lumo Skëndos e ilustron këtë:
- Mustafa Kruja: “Shqipërinë e shpëtuan rrethanat ndërkombëtare, sikurse po ato e patën krijuar.”
- Lumo Skëndo: “Ky besim se Shqipërinë e bëri Evropa ishte i rrezikshëm dhe i dëmshëm, sepse krijoi apati dhe moskujdesje. Në vitin 1920, Shqipëria u bë nga vetë shqiptarët, kundër Evropës dhe pa ndihmën e saj.”
Ky gjykim, sipas Lumo Skëndos, ka rëndësi të madhe për historinë e kombit, sepse është një “kandil që ndrit” në çdo kohë kur kombi gjendet në errësirë.
Në fund, Profesor Puto kujton se 14 pikat e Presidentit amerikan Wilson, në vigjilje të Konferencës së Paqes më 1919, përbënin një kthesë në politikën e Fuqive. Ai denoncoi Traktatin e Fshehtë të vitit 1915, që parashikonte copëtimin e plotë të Shqipërisë.
Timoleo GURI
