Nga Nicholas C. J. Pappas
Stradiotët, njësi kalorësie me origjinë shqiptare dhe greke që hynë fillimisht në shërbimin ushtarak të Venedikut gjatë luftërave të Republikës me Perandorinë Osmane në shekullin XV, ishin ndër pararendësit e taktikave të kalorësisë së lehtë në ushtritë evropiane të epokës moderne të hershme. Këta luftëtarë, të cilët më parë i kishin shërbyer sundimtarëve bizantinë dhe shqiptarë, gjetën fillimisht strehim dhe punësim në fortesat venedikase të Napoli di Romagna , Koronë, Modonë dhe Malvazi (Monemvasi) në Peloponez. Më vonë ata u dislokuan edhe në zotërimet venedikase në Trau, Shibenik, Kastelnuovo dhe Zara në Dalmaci, si dhe në ishujt Korfuz, Cerigo (Kythira), Zante (Zakynthos), Kefalonia, Kretë dhe në Qipro. Po ashtu, venedikasit i futën në Itali në vitet 1470 dhe ata morën pjesë në luftërat në Itali përgjatë pjesës më të madhe të shekullit XVI, jo vetëm për Venedikun, por edhe për punëdhënës të tjerë. Ishte në këto luftëra që stradiotët lanë gjurmë në artin e luftës në Itali dhe në Perëndim, kryesisht për stilin e tyre të luftimit dhe taktikën. Stradiotët ishin të armatosur dhe luftonin si kalorësi e lehtë me një mënyrë që ishte zhvilluar nga luftimet ndërmjet forcave bizantine, sllave, shqiptare dhe osmane. Ata mbanin shtizë, një shpatë të gjatë të lakuar (https://aristotelspiro.blogspot.com/share-widget?w=poi&o=t&u=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2Fsearch%3Fved%3D1t%3A260882%26q%3Dshab%25C3%25ABr%2Bimages%26bbid%3D7625164471456105606%26bpid%3D187417914071488889shabër), topuz dhe thikë, dhe ishin të veshur me një përzierje veshjesh ushtarake orientale, bizantine dhe perëndimore. Stradiotët vazhduan traditat ballkanike të luftës së kalorësisë, duke përdorur sulme godit-e-ik, prita, tërheqje të shtira, kundërsulme dhe taktika të tjera pak të njohura për ushtritë perëndimore të kohës.
Një numër autorësh bashkëkohorë dhe historianësh të mëvonshëm, veçanërisht https://aristotelspiro.blogspot.com/share-widget?w=poi&o=t&u=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2Fsearch%3Fved%3D1t%3A260882%26q%3DCharles%2BOman%2Bhistorian%26bbid%3D7625164471456105606%26bpid%3D187417914071488889Charles Oman,[1] Coriolano Cippico,[2] https://aristotelspiro.blogspot.com/share-widget?w=poi&o=t&u=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2Fsearch%3Fved%3D1t%3A260882%26q%3DMarino%2BSanuto%26bbid%3D7625164471456105606%26bpid%3D187417914071488889Marino Sanuto[3], https://aristotelspiro.blogspot.com/share-widget?w=poi&o=t&u=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2Fsearch%3Fved%3D1t%3A260882%26q%3DPhilip%2Bde%2BComines%26bbid%3D7625164471456105606%26bpid%3D187417914071488889Philip de Comines,[4] F. L. Taylor,[5] https://aristotelspiro.blogspot.com/share-widget?w=poi&o=t&u=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2Fsearch%3Fved%3D1t%3A260882%26q%3DKonstantinos%2BSathas%26bbid%3D7625164471456105606%26bpid%3D187417914071488889Konstantinos Sathas,[6] John Hale,[7] M. E. Mallett,[8] e të tjerë, kanë përshkruar veprimtarinë e stradiotëve në Itali dhe në Perëndim. Disa prej këtyre autoriteteve madje kanë pohuar se stradiotët ishin vendimtarë në ririkthimin e taktikave të kalorësisë së lehtë në ushtritë perëndimore. Në shekullin XVI, trupat e stradiotëve e zgjeruan shërbimin e tyre edhe në ushtritë e Milanos, Gjenovës, Spanjës, Francës, Perandorisë së Shenjtë Romake dhe Anglisë.
Përveç veprimtarisë së tyre ushtarake, stradiotët qenë vendimtarë në themelimin e bashkësive greko-ortodokse në Venecia dhe Dalmaci.
Ky punim do të hetojë origjinat e stradiotëve, përbërjen e tyre etnike dhe krahinore, rolin e tyre në ushtritë e shekujve XV dhe XVI dhe pjesëmarrjen e tyre në themelimin e bashkësive greko-ortodokse në Itali dhe gjetkë. Në fund të shekullit XV, kompani stradiotësh u sollën në Itali dhe shërbyen në konfliktet e armatosura të Venedikut në https://aristotelspiro.blogspot.com/share-widget?w=poi&o=t&u=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2Fsearch%3Fved%3D1t%3A260882%26q%3Dterraferma%26bbid%3D7625164471456105606%26bpid%3D187417914071488889terraferma. Ata hynë në shërbim në Itali në periudhën vendimtare kur sistemi ushtarak i shteteve italiane, si dhe pavarësia e tyre, rrezikoheshin nga ushtritë transalpine në fund të shekullit XV. Një vëzhgues, Marino Sanuto, i përshkroi stradiotët dhe mbërritjen e tyre në Venecia kështu:(9)
Më 22 prill [1482] mbërriti anija e parë e kalorësisë që sillte shtatë stradiotë nga Korona të cilët, sapo zbarkuan në Lido, parakaluan në mënyrën e tyre të zakonshme para turmës së pazakontë, që u mahnit nga shpejtësia e kuajve të tyre dhe aftësia e kalorësve… Stradiotët janë grekë dhe veshin pelerina të gjera dhe kapuçë të lartë. Disa mbajnë kiras; mbajnë shtizë në dorë dhe një topuz dhe një shpatë u varet në brez. Lëvizin si zogj dhe rrinë pa ndërprerje mbi kuaj… Janë të mësuar me kusari dhe shpesh plaçkisin Peloponezin.
Janë kundërshtarë të shkëlqyer kundër turqve. I organizojnë shumë mirë planet e tyre. E godasin armikun në befasi. U janë besnikë zotërinjve të tyre. Nuk marrin robër, por ua presin kokat kundërshtarëve, dhe marrin, sipas zakonit të tyre, një dukat për kokë.
Në një vepër tjetër Sanuto i përshkruan sërish:[10]
Kanë shpatë, shtizë me flamurth dhe topuz. Shumë pak mbajnë kirasa. Përgjithësisht veshin pelerina pambuku, të qepura në një mënyrë të veçantë. Kuajt i kanë të mëdhenj, të mësuar me mundime, vrapojnë si zogj, mbajnë gjithnjë kokën lart dhe ua kalojnë të tjerëve në manovrën e betejës. Të panumërt këta stradiotë gjenden në Napoli di Romagna dhe në vende të tjera të Greqisë që janë nën signoria-n dhe i konsiderojnë qytetet e tyre të fortifikuara si armaturën dhe shtizën e tyre të vërtetë.
Memorialisti francez, Philip de Commines, i përshkruan stradiotët që u përballën me francezët në Betejën e Fornovos:[11]
Mareshali de Gie i dërgoi fjalë mbretit se kishte kaluar malet, dhe se, pasi kishte dërguar një repart kalorësie për të zbulur armikun, ata ishin sulmuar nga Estradiotët; njëri prej tyre i quajtur Lebeuf u vra, estradiotët ia prenë kokën, e vunë mbi majën e një shtize, ia çuan proveditorit të tyre dhe kërkuan një dukat. Këta estradiotë janë të së njëjtës natyrë si Genetaires [kalorësia e lehtë spanjolle]. Janë të veshur si turq, si në kalë ashtu edhe në këmbë, veçse nuk mbajnë çallmë në kokë. Janë popull i ashpër, që rrinë tërë vitin të shtrirë mbi kuajt e tyre. Të gjithë ishin grekë, të ardhur nga vende nën zotërimet e venedikasve, disa nga Napoli di Romagna [Nauplion]; të tjerë nga Shqipëria në Durrës, dhe kuajt e tyre janë të mirë dhe vijnë të gjithë nga Turqia… I pashë të gjithë kur mbërritën për herë të parë në Venecia dhe bënë rreshtim në një ishull… rreth një mijë e pesëqind vetë, burra shtatlartë, të shkathët, që e shqetësojnë shumë një forcë kundërshtare kur ia vënë mendjen.
Ka disa mospërputhje në burimet parësore dhe dytësore për mënyrën se si ishin të armatosur stradiotët. Pjesa më e madhe e burimeve tregojnë se ata ishin të pajisur me shabëra ose shpata njëtehëshe, topuzë dhe një shtizë të shkurtër me maja hekuri në të dy skajet, e njohur si https://aristotelspiro.blogspot.com/share-widget?w=poi&o=t&u=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2Fsearch%3Fved%3D1t%3A260882%26q%3Darzagaye%26bbid%3D7625164471456105606%26bpid%3D187417914071488889arzagaye ose assagaye.[12] Burime të tjera tregojnë se mund të kenë qenë të armatosur edhe me harqe. Ata duket se mbanin edhe një lloj thike me “veshëza” (eared dagger), e cila pati përdorim të gjerë në Itali.
- Stradiotët thuhet se e futën këtë thikë në Evropën Perëndimore, e cila në përgjithësi u njoh me emrin estradiot.[13]
- Sipas shumicës së burimeve, stradiotët mbanin pak ose aspak parzmore. Nëse mbanin, zakonisht ishin tunika liri të mbushura ose këmisha me rrjeta hekuri. Autorët bashkëkohorë tregojnë se ishin të veshur dhe të armatosur si turqit, me përjashtim të çallmës.[14]
- Meqë në Ballkanin e shekujve XIV–XV kishte shumë përzierje të stileve ushtarake, taktikave, veshjeve dhe armëve, është e vështirë të thuhet se cilat elemente u morën nga osmanët dhe cilat iu dhanë atyre. Sidoqoftë, është e sigurt të thuhet se stradiotët ishin të armatosur dhe të veshur me një përzierje stilesh ballkanike dhe turke. Nuk ka dyshim që, sa më gjatë që shërbyen në Evropën Perëndimore dhe në zonat e mbajtura nga venedikasit në Ballkan dhe Levant, aq më shumë morën edhe armë e veshje perëndimore.
Dy versione të emrit stradioti citohen në burime, dhe dijetarët kanë debatuar se cili version është i saktë.
Sipas disa autoriteteve, termat stradiotto dhe stradioti (sh. shumës) janë variante italiane të greqishtes stratiotes/stratiotaiqë do të thotë përgjithësisht “ushtar”, por në kohën e vonë bizantine nënkuptonte kalorës që mbante një feud ushtarak (pronoia). Autorë të tjerë pohojnë se stradioti vjen nga rrënja italiane strada (rrugë) dhe se stradiotto do të thotë “endacak” ose “udhëtar”, pra një kalorës bredharak.[15]
Çështja e etimologjisë së emërtimit stradioti ndërlikohet më tej nga drejtshkrimet dhe versionet e ndryshme në burimet parësore. Pak burime greke, si Andragathemata tou Merkouriou Boua, përdorin stratiotes/stratiotai, fjalën greke për “ushtar”.[16] Burimet latine, si letrat e Jacomo Barbarigo, përdorin variantin stratiotos/stratiotorum ose strathiotos/strathiotorum.[17] Pjesa më e madhe e burimeve italiane, si Coriolano Cippico, Marino Sanuto dhe dokumentet shtetërore venedikase, përdorin stradiotto/stradioti (formë e pranuar në këtë punim) ose strathiotto/strathioti.[18] Burimet frënge, si Philip de Comines, përdorin estradiot/https://aristotelspiro.blogspot.com/share-widget?w=poi&o=t&u=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2Fsearch%3Fved%3D1t%3A260882%26q%3Destradiots%26bbid%3D7625164471456105606%26bpid%3D187417914071488889estradiots.[19]
Edhe pse argumentet në favor të teorisë së “udhëtarit” mbizotërojnë, fakti që disa nga burimet latine më të vjetra të fillimit të shekullit XV përdorin një variant të stratiotes greke bën që autori të anojë nga teoria e “ushtarit”. Sido që të jetë, termi i referohej forcave të kalorësisë së lehtë me origjinë ballkanike, kryesisht nga Greqia dhe Shqipëria.
Shumica e autorëve modernë, si edhe një numër i mirë autorësh të hershëm, kanë treguar se stradiotët ishin shqiptarë. Kjo është e vërtetë deri diku, por duhet saktësuar. Një autor grek ka studiuar emrat e stradiotëve që gjenden në përmbledhjen më të gjerë dokumentare për stradiotët dhe ka gjetur se rreth 80% e emrave janë me origjinë shqiptare, ndërsa pjesa tjetër me origjinë greke.[20] Ky autor (Pappas) shqyrtoi lista stradiotësh në të njëjtën vepër, Mnemeia Hellenikes Historias: Documents inédits à l’histoire de la Grèce au Moyen Âge të redaktuar nga Konstantinos Sathas, si edhe treguesit e rreth pesëdhjetë vëllimeve të I Diarii di Marino Sanuto. Nga ky shqyrtim rezulton se me të vërtetë shumë emra janë shqiptarë, por një numër i mirë, sidomos i oficerëve, janë me origjinë greke, si: Palaiologos, Spandounios, Laskaris, Rhalles, Comnenos, Psendakis, Maniatis, Spyliotis, Alexopoulos, Psaris, Zacharopoulos, Klirakopoulos, Kondomitis, etj.
Të tjerë duken me origjinë sllave të jugut, si Soimiris, Vlastimiris, Voicha.[21] Studimi i emrave nuk tregon se shumica e këtyre trupave vinin drejtpërdrejt nga Shqipëria e sotme, siç është pohuar nga disa autorë. Fernand Braudel, për shembull, në studimin e tij klasik për Mesdheun në shekullin XVI i përshkruan disi “kaleidoskopikisht” historinë e stradiotëve në mënyrën vijuese:[22]
Historia e shqiptarëve meriton një studim më vete. Të tërhequr nga “shpata, stolitë e arta dhe nderimet”, ata lanë malet e tyre kryesisht për t’u bërë ushtarë. Në shekullin XVI gjendeshin në Qipro, në Venecia, në Mantua, në Romë, në Napoli dhe në Siçili, dhe aq larg sa në Madrid, ku shkonin për të paraqitur projektet dhe ankesat e tyre, për të kërkuar fuçi baruti ose vite pension, arrogantë, imponues, gjithmonë gati për sherr. Në fund, Italia gradualisht ua mbylli dyert. Ata u zhvendosën në Vende të Ulëta, Angli dhe Francë gjatë Luftërave të Fesë, aventurierë-ushtarë të ndjekur kudo nga gratë, fëmijët dhe priftërinjtë e tyre.
Ky përshkrim dhe të tjerë nuk marrin parasysh se shumica e stradiotëve nuk vinin nga “Shqipëria e sotme”, por nga zotërimet venedikase në Greqinë jugore dhe qendrore, domethënë Malvazia (Monemvasia), Modona (Methoni), Korona, Napoli di Romagna (Nauplion), Mani dhe Lepanto (Naupaktos). Shumica e stradiotëve që hynë në Itali në fund të shekullit XV dhe fillim të shekullit XVI, së bashku me familjet e tyre, kishin lindur në Peloponez; paraardhësit e tyre kishin emigruar atje në fund të shekullit XIV dhe fillim të shekullit XV.
Ata u vendosën në Greqinë jugore me nxitjen e despotëve bizantinë të Moresë Theodor Paleologu I (1384–1407) dhe Theodor Paleologu II (1407–1443). Shqiptarët shërbyen si kolonë ushtarakë në Peloponez në përpjekjen e Despotatit, një apanazh i Perandorisë Bizantine në grahmat e fundit, për të mbijetuar përballë zgjerimit të Perandorisë Osmane në Ballkan.[23] Për më tepër, venedikasit filluan të vendosnin shqiptarë në Napoli di Romagna (Nauplion) në rajonin e Argosit.[24] Me rënien e shtetit bizantin në 1453 dhe shpërbërjen e Despotatit të Moreas nëpërmjet luftës civile në vitet 1450–1460, gjithnjë e më shumë stradiotë shqiptarë dhe grekë gjetën strehë dhe shërbim te venedikasit.
Venedikasit i përdorën në rritje si trupa në konfliktet e tyre me osmanët në Greqi dhe Levant përgjatë gjysmës së dytë të shekullit XV dhe gjatë shekullit XVI. Me kalimin e kohës, venedikasit futën disa prej këtyre stradiotëve edhe në forcat e tyre në Itali. Tre faktorë, gjasërisht, luajtën rol në përdorimin e gjerë të këtyre trupave nga Venediku. Një faktor i rëndësishëm ishte bollëku i këtyre trupave. Zotërimet e vogla venedikase në Greqi nuk mund të punësonin numrin e madh të stradiotëve refugjatë që kërkonin strehim dhe punë. Në fund të shekullit XV, disa kompani stradiotësh u transferuan dhe u rishpërndanë në Ishujt Jonianë nën venedikasit: Korfuz, Cerigo (Kythira), Cefalonia (Kefalonia) dhe Zante (Zakynthos).[25]
Së shpejti, stradiotë të tjerë u dërguan në Itali, në kufirin venediko-osman në Friuli, dhe në zotërimet dalmate Sebenico (Šibenik), Spalato (Split), Zara (Zadar), Trogir dhe Bocca di Cattaro (Kotor).[26] Meqenëse venedikasit humbnin njëra pas tjetrës fortesat tokësore në Greqi në konfliktet veneto-turke të gjysmës së parë të shekullit XVI, gjithnjë e më shumë kolonë ushtarakë u rizhvenden në Ishujt Jonianë, në Dalmaci dhe në Itali.[27] Një autor grek ka vlerësuar se numri i stradiotëve shqiptarë dhe grekë që u vendosën në territoret venedikase dhe në Itali arriti në rreth 4500 burra, së bashku me familjet e tyre rreth 15 500 vetë. Nëse përfshihen edhe ata të vendosur në Italinë e Jugut dhe në Siçili, numrat arrijnë rreth 25 000.[28]
Faktori i dytë në preferencën venedikase për punësimin e stradiotëve ishte ekonomia. Paga e stradiotëve ishte më e ulët, të paktën deri në vitin 1519, se ajo e mercenarëve perëndimorë, qofshin italianë, zviceranë, gjermanë a të tjerë.[29] Stradiotët nuk ishin mercenarë në kuptimin më të ngushtë: ata ishin refugjatë që mbanin veten dhe familjet e tyre në mërgim me mjeshtërinë e armëve. Kudo ku garnizonoheshin ose dislokoheshin, sillnin familjet e tyre dhe i vendosnin pranë vendit të shërbimit. Madje stradiotët vlerësonin nderimet dhe privilegjet më shumë se pagën. Ata kërkonin favore në formën e parakalimeve dhe titujve, dhe qeveria kursimtare venedikase ishte e gatshme t’i plotësonte. Kjo dëshmohet nga titujt që grumbulluan krerët e tyre dhe nga ndjenjat e shprehura në poemat, si greqisht ashtu edhe italisht, që trajtonin trimëritë e tyre.[30]
Ata gjithashtu vlerësonin të drejtën për të ushtruar fenë e tyre, ritin grek, qoftë ortodoks apo unik. Stradiotët qenë vendimtarë në themelimin e kishave greke në Venecia, Napoli dhe në qytetet e Dalmacisë, siç do të sqarohet më poshtë.
Faktori i tretë që venedikasit i parapëlqenin stradiotët ishte taktika dhe mënyra e tyre jokonvencionale e luftimit, që mund të përdorej në mënyra të ndryshme. Taktikat e kalorësisë së lehtë të stradiotëve përputheshin me ato të kalorësisë osmane s(i)pahi (feudale) dhe akindxhinj (të parregullt), çka i bënte një pasuri për Venedikun në garnizonet e zotërimeve të tij në Ballkan dhe Levant, ku u mbajtën mirë edhe pas shekullit XVI. Në Itali dhe diku tjetër në Evropën Perëndimore ata u treguan të dobishëm në zbulim, zbulim të avancuar dhe në goditjen e forcave në çrregullim ose në tërheqje, siç shihet në përshkrimet e mësipërme. Sipas studimit më të rëndësishëm të ushtrisë venedikase, “Ata lëvdoheshin sidomos për shtegtimet e thella në territorin e pushtuar nga armiku, ku mundësitë për plaçkë ishin më të lirat…”[31]
Megjithatë, stili dhe sjellja e stradiotëve u kritikuan: sipas disa zyrtarëve venedikas, ata ishin “Antikrishterë, tinëzarë, hajdutë të lindur dhe tradhtarë potencialë…” dhe “…aq të padëgjueshëm sa nuk mund të na bëjnë asnjë të mirë.”[32] Shembulli më famëkeq i besueshmërisë së tyre të dyshimtë ishte në betejën vendimtare të Fornovos (1495), ku humbën avantazhin taktik duke plaçkitur karvanin e bagazheve franceze. Sipas një përshkrimi të betejës:[33]
Në shpërbërjen e karvanit të bagazheve, Stradiotët kapën tridhjetë e pesë kuaj barre, përfshirë ata me ngarkesat më të pasura, dhe vlerësohet se, kur u bë llogaria, plaçka me vlerë të paktën 100 000 dukatësh ra në duart e italianëve. Humbjet përfshinin shpatën dhe përkrenaren e Mbretit, dy flamuj mbretërorë, disa pavilione mbretërore, librin e lutjeve të Mbretit dhe relike,… pajisjet dhe enët e pasura të kapelës së tij,… [dhe] një album plot me portrete të dashnoreve të cilave Karlit u kishte dhënë zemrën në qytete të ndryshme të Italisë. Plaçka e pasur u shfrytëzua si pretekst nga signoria venedikase për të ngritur pretendimin e fitores, duke i dekretuar gjeneralit të tyre një hyrje triumfale dhe një shpërblim të shkëlqyer.
Beteja e Fornovos nuk ishte fitore për Venedikun dhe aleatët e tij, por një pikë kthese serioze në historinë italiane, sipas Charles Oman:[34]
…stradiotët, nga të cilët pritej shumë, rezultuan të ishin të egër që humbnin mendjen sapo shihnin plaçkë të mundshme dhe harronin qëllimin për të cilin ishin caktuar. U bë e qartë, pas 6 korrikut 1495, se shtetet italiane nuk mund të mbijetonin nëse mbroheshin nga ushtri mercenarësh që luftonin sipas parimeve të vjetra të shumë pagave, pa humbje dhe me rastin e këndshëm të shpërblimeve të pasura.
Megjithatë, në fushatat pasuese stradiotët i impresionuan venedikasit dhe kundërshtarët me taktikat e tyre, të cilat përfshinin sulme të përsëritura dhe shkëputje, duke joshur forcat kundërshtare në ndjekje. Forcat armike humbnin formacionin dhe bëheshin edhe më të cenueshme ndaj sulmeve të stradiotëve. Kundërshtarët detyroheshin të vendosnin këmbësorë me arkebuzë ose artileri në mbrojtje kundër stradiotëve.[35]
Shtete të tjera zbuluan këto përparësi taktike dhe nisën të tërhiqnin stradiotë nga shërbimi venedikas me paga më të mira ose kushte më të favorshme. Sipas Comines dhe të tjerëve, Franca nën Luigjin XII rekrutoi rreth 2000 stradiotë në vitin 1497; rreth dy vjet pasi trupat franceze në Itali i hasën në Fornovo. Tek francezët ata njiheshin si estradiotë dhe arguletë. Përdorimi i dy emrave bëri që disa historianë të mendonin se bëhej fjalë për dy korpuse të ndara kalorësie të lehtë në shërbim të mbretit francez.[36] Megjithatë duket se dy termat fillimisht ishin të këmbyeshëm dhe vetëm më vonë shënuan forca të ndryshme.
Disa historianë e lidhin termin argoulet me greqishten argetes ose me Argivin, sepse duket se një numër i rëndësishëm trupash që kaluan në shërbim të francezëve vinin fillimisht nga Napoli di Romagna (Nauplion) në fushën argive pranë qytetit të lashtë grek të Argosit.[37] Francezët e mbajtën një korpus kalorësie të lehtë të quajtur estradiots ose argouletsderi në sundimin e Henrikut III.[38]
Napoli nën suzerenitetin spanjoll rekrutoi gjithashtu stradiotë në fund të shekullit XV dhe fillim të shekullit XVI. Hyrja e parë e stradiotëve në shërbim napolitan ose spanjoll ndodhi në vitet 1470 pas një kryengritjeje në Mani nën njëfarë Krokodil Kladhas. Një anije napolitane mori rebelët dhe i solli në territor napolitan, ku, së bashku me refugjatë shqiptarë nën komnadën e të birit të Skënderbeut, Gjon Kastriotin, morën pjesë në nxitjen e një kryengritjeje në krahinën e Himarës. Pas dështimit të kësaj kryengritjeje, shumica e njerëzve të Kladhas-it dhe Kastriotit, së bashku me refugjatë të tjerë nga Himara, u shërbyen spanjollëve në Itali.[39] Më vonë, në vitin 1538, pasi venedikasit braktisën Koronën, qeveria spanjolle në Napoli pranoi shumë refugjatë nga ai qytet i Peloponezit dhe rajoni i tij, disa prej të cilëve kishin shërbyer për Venedikun si stradiotë. Këto trupa tashmë hynë në shërbim të spanjollëve në Napoli. Spanja vazhdoi të përdorte stradiotë në shekujt XVI dhe XVII, kryesisht në Napoli dhe gjetkë në Itali. Zona më e rëndësishme e rekrutimit për këto trupa ishte Himara (Cheimarra).[40]
Meqenëse Spanja dhe Napoli lidhi me Perandorinë e Shenjtë Romake nëpërmjet personit të Karlit V në gjysmën e parë të shekullit XVI, stradiotët nuk vonuan të gjendeshin në shërbim të Habsburgëve jo vetëm në Itali, por edhe në Gjermani dhe Vendet e Ulëta. Ndër ata që u dalluan në shërbim të Habsburgëve dhe u bënë kalorës të Perandorisë së Shenjtë Romake qenë kapitenët Iakovos Diassorinos, Georgios Bastas, Vëllezërit Vasilikos dhe i pathyeshmi Merkourios Bouas. Bouas u titullua edhe nga venedikasit dhe francezët.[41] Henri VIII punësoi gjithashtu stradiotë në Francë dhe Angli, veçanërisht nën kapitenët Thomas Buas i Argosit, Theodore Luchisi dhe Antonios Stesinos. I pari u emërua kolonel dhe komandant i stradiotëve në shërbim të Henri-t në Calais.[42] Ka gjithashtu dëshmi se grekë shërbyen si kalorës, së bashku me serbë, në ushtritë moskovite në fund të shekullit XVI dhe fillim të shekullit XVII, gjatë “Kohës së Trazirave”.[43]
Në fund të shekullit XVI, megjithatë, numri i kompanive të stradiotëve në shërbim të ushtrive italiane dhe perëndimore ra. Krijimi i formacioneve të kalorësisë së lehtë, duke huazuar nga traditat e stradiotëve, si edhe të genitourëve spanjollë dhe huzarëve hungarezë, i zëvendësoi stradiotët në shumë ushtri evropiane. Këto njësi të reja, të përbëra nga vendas ose nga grupe të ndryshme etnike, shtuan edhe armët zjarri në pajisjen e tyre, dhe përmendja e stradiotëve, argoulets, estradiots, Albanese, Albains, Greci, Levantini, etj., u bë gjithnjë e më e rrallë. Ushtritë perëndimore formuan njësi të vetat të kalorësisë së lehtë dhe u mbështetën gjithnjë e më pak te stradiotët.
Ka tregues se stradiotët quheshin si shqiptarë ashtu edhe grekë në burime të ndryshme, me arsye të mirë. Ndërsa pjesa më e madhe e trupave të thjeshtë të stradiotëve ishin me origjinë shqiptare nga Greqia, nga mesi i shekullit XVI ka dëshmi se shumë u helenizuan ose madje italianizuan. Shembujt më domethënës të këtij fenomeni gjenden te veprat e Tzanes Koronaios dhe Manoli Blessi. Vepra e parë është një poemë epike e gjatë në greqishten popullore mbi trimëritë e njërit prej më të famshmëve stradiotë, Merkurs Bua, në ushtritë e Venedikut, Francës dhe Perandorisë së Shenjtë Romake. Autori, Koronaios, duket të ketë qenë një “stradiot-trubadur” me origjinë nga Zakynthos, shok i Merkur Buas. Në poemën e tij, që është një himn për Merkur Buan, Koronaios i jep atij një gjenealogji mitologjike që përfshin Akilin, Aleksandrin e Madh dhe Pirron.
Gjuha e poemës, gjenealogjia dhe të tjera aluzione tregojnë procesin e helenizimit të stradiotëve shqiptarë.[44]
Veprat poetike të Manoli Blessit, këngë të stradiotëve, janë në italisht me shumë fjalë e shprehje në greqisht, shumë thjeshtligjëruese. Nuk ka fjalë shqipe në poezitë e tij.[45] Helenizimi ndoshta kishte nisur që para shërbimit jashtë vendit, pasi stradiotët shqiptarë kishin dy breza të vendosur në troje greke përpara emigrimit në Itali. Meqenëse shumë prej tyre shërbenin nën komandantë grekë dhe së bashku me stradiotë grekë, procesi vazhdoi. Një faktor tjetër në këtë proces asimilues ishte përfshirja aktive e stradiotëve dhe familjeve të tyre me bashkësitë e Kishës Greke, ortodokse ose uniate, në Napoli, Venecia dhe gjetkë. Kësisoj, helenizimi ndodhi si rezultat i shërbimit të përbashkët dhe i bashkësisë kishtare.[46]
Stradiotët vazhduan të punësoheshin nga disa shtete italiane, veçanërisht në Venedikun dhe Napolin spanjoll. Punësimi dhe mirëmbajtja e trupave stradiote vazhdoi në Napoli deri në fillim të shekullit XVIII. Shumica e këtyre trupave, më vonë, u rekrutuan nga Epiri dhe Shqipëria e Jugut, veçanërisht nga zona greko-shqiptare e Himarës (Cheimarra). Sipas historive të Regjimentit Mbretëror Maqedon (Reggimento Real Macedone), një trupë këmbësorie e lehtë ballkanike që shërbeu në Mbretërinë e Dy Siçilive ndërmjet 1735 dhe 1820, komandanti dhe organizatori i saj i parë ishte njëfarë Kont Strati Gjika (Strates Gkikas), i përshkruar si veteran stradiot. Ky informacion mund të jetë një tjetër tregues i pranisë së stradiotëve në shërbimin napolitan deri në shekullin XVIII.[47]
Po kështu, stradiotët vazhduan të punësoheshin nga Venediku si capelatti (xhandarmëri rurale) në Terra Firma deri në fund të shekullit XVII. Kompani stradiotësh vazhduan të garnizonoheshin në disa qytete të Dalmacisë (Šibenik, Trogir, Zadar, Split dhe Kotor), si dhe në Ishujt Jonianë (Kefalonia, Korfu, Zante).[48] Në Ishujt Jonianë, stradiotët vazhduan shërbimin e tyre deri në shekullin XVIII. Këta stradiotë ishin pasardhës të refugjatëve nga zotërimet e humbura venedikase në kontinent, të vendosur në ishuj në shekujt XV–XVI. Ata morën tokë dhe privilegje dhe shërbyen si kalorësi, duke marrë pjesë në konfliktet e Venedikut me turqit gjatë shekullit XVII.
Me kohë këto njësi u bënë anakronike, radhët e tyre praktikisht u kthyen në një kastë trashëgimore. Disa stradiotë ose pasardhës të tyre u bënë anëtarë të fisnikërisë joniane, ndërsa të tjerë iu përkushtuan bujqësisë dhe zanateve. Nga fundi i shekullit XVII dhe fillimi i shekullit XVIII, autoritetet venedikase panë të nevojshme të ristrukturojnë kompanitë e stradiotëve. Në Zante, për shembull, u reduktuan numri dhe privilegjet për shkak të mungesave dhe problemeve të disiplinës në radhët e tyre. Megjithatë, formacionet e stradiotëve mbetën nominalisht në shërbim deri në shekullin XVIII. Kompania e Stradiotëve të Korfuzit ekzistoi deri në fund të sundimit venedikas dhe pushtimin francez në 1797.[49]
Mund të thuhet se me kohë stradiotët u asimiluan në popullatat vendore italiane, sllave të jugut dhe greke të zonave ku u vendosën. Por megjithatë ata lanë ndikimin e tyre në zonat ku u ndalën. Siç u përmend më herët, stradiotët qenë vendimtarë në themelimin e kishave greke, uniatiste ose ortodokse (ose në disa raste të dyja), në Venecia dhe Napoli në Itali, si dhe në Pola, Trogir, Zadar, Split dhe Šibenik në Dalmacinë veriore. Në të gjitha këto rajone, stradiotët dhe familjet e tyre u shkrinë në mjedisin e bashkësive kishtare dhe, me kalimin e kohës, në shoqërinë e gjerë. Në Dalmacinë veriore pati, siç e quan një autor gjermanisht, një kirchensymbiose: një akulturim i ngadaltë i elementeve greke (stradiotëve) dhe sllavëve të jugut në bashkësitë e Kishës Ortodokse në një Dalmaci kryesisht katolike, derisa shumica e familjeve të vjetra të stradiotëve u vetëidentifikuan si serbë në shekullin XIX. Procese të ngjashme mund të kenë ndodhur edhe në bashkësitë e Kishës Greke në Itali. Stradiotët së pari u integruan në bashkësinë kishtare greke dhe më pas u asimiluan në shoqërinë e përgjithshme të qyteteve italiane.[50]
Siç pamë në këtë shqyrtim të shkurtër, kompani stradiotësh u sollën në Itali në fund të shekullit XV dhe shërbyen në konfliktet e armatosura të Venedikut në terraferma. Ishte në këto luftëra që stradiotët lanë gjurmë në artin e luftës në Itali dhe në Perëndim, kryesisht për stilin e tyre të luftimit dhe taktikën. Stradiotët ishin të armatosur dhe luftonin si kalorësi e lehtë me një mënyrë të zhvilluar nga lufta ndërmjet forcave bizantine, sllave, shqiptare dhe osmane. Ata mbanin shtizë, shpatë të gjatë të lakuar, topuz dhe thikë, dhe ishin të veshur me një përzierje veshjesh ushtarake orientale dhe bizantine. Stradiotët futën metodat e Lindjes së Afërt të luftës së kalorësisë—sulme godit-e-ik, prita, tërheqje të shtira, kundërsulme dhe taktika të tjera—të pak të njohura për ushtritë perëndimore të epokës. Veprimtaria e stradiotëve është vënë në dukje nga një numër historianësh, veçanërisht Charles Oman, Mario Sanuto, Coriolano Cippico, Erculi Riccoti, Daniel Hardy, Konstantinos Sathas, John Hale, Franz Babinger e të tjerë; disa madje pohojnë se stradiotët qenë vendimtarë në ririkthimin e taktikave të kalorësisë së lehtë në ushtritë perëndimore. Në shekullin XVI, trupat e stradiotëve shërbyen gjithashtu në ushtritë e Milanos, Gjenovës, Spanjës, Francës, Perandorisë së Shenjtë Romake dhe Anglisë. Përveç veprimtarisë ushtarake, stradiotët qenë vendimtarë në themelimin e bashkësive greko-ortodokse në Venecia dhe Dalmaci.
Bibliografi:
1. Sir Charles Oman, The History of the Art of War in the Sixteenth Century (New York: E. P. Dutton, 1937), ff. 41, 92,109-111.
2. Coriolano Cippico, Della guerre de’ Veneziani nell’ Asia dal 1470 al 1473 (Venice, 1796), f. 10.
3. Marino Sanuto, La spedizione di Carlo VIII in Italia , ed. R. Fulin (Venice, 1883), ff. 313-314; po ai, Commentarii della guerra di Ferrara (Venice, 1829), f. 115.
4. Philippe de Comines, Memoires, vëll.2, (London and Paris, 1747), pp. 27-28; and Philip de Commines (sic), The Memoirs of Philip de Commines, Lord of Argenton: Containing the Histories of Louis XI and Chales VIII, Kings of France, and of Charles the Bold, Duke of Burgundy, ed. and tr. by Andrew R. Scoble, vëll. 2 (London, 1856), ff. 200-201.
5. F. L. Taylor, The Art of War in Italy, 1494-1529 (Cambridge University Press, 1921), ff. 72-73.
6. Konstantinos Sathas, Hellenes stratiotai en tei dysei kai he anagennesis tes hellenikes taktikes (Athens, 1885). Botuar së pari në revistën Hestia.
7. M. E. Mallet dhe J. R.Hale, The Military organization of a Renaissance State: Venice ca. 1400 to 1617 (London: Cambridge University Press, 1984), passim.
8. Mallet dhe Hale, The Military organization of a Renaissance State, passim.
9. Marino Sanuto, La spedizione di Carlo VIII in Italia, ed. R. Fulin (Venice, 1883), ff. 313-314.
10. Marino Sanuto, Commentarii della guerra di Ferrara (Venice, 1829), p. 115.
11. Philippe de Comines, Memoires, vëll.2, (London and Paris, 1747), pp. 27-28; dhe Philip de Commines (sic), The Memoirs of Philip de Commines, Lord of Argenton: Përmban historitë e Luigjit XI dhe Sharlit VIII, mbretër të Francës dhe të Sharl Guximtarit, Dukës së Burgundisë, botuar dhe përkthyer në anglisht nga Anrew R. Scoble, vëll. 2 (London, 1856), ff. 200-201;
12. Termi assagaye nuk duket të jetë me origjinë ballkanike, por më tepër portugeze. Genitaires ose genitours, kalorësia e lehtë iberike me origjinë maure, duket se përdorte një shtizë të ngjashme, të zakonshme në Lindjen e Afërt dhe botën islame. Ky tip nuk kishte dy maja, siç tregojnë disa burime, por kishte një kunj metalik në skajin e poshtëm. Ky kunj përdorej për ta mbajtur shtizën pingul në tokë në kamp kur nuk ishte në përdorim. Kjo jo vetëm e mbante gati për veprim, por edhe mbronte majën nga konsumimi dhe e pengonte gjithë shtizën të përkulet po të mbështetej diku. Ato ishin shumë më të shkurtra dhe më të lehta se shtizat e Evropës Perëndimore. Kunji në bazë e kundërpeshojë majën, gjë që e bënte shtizën të manovrueshme në një përleshje. See George Cameron Stone, A Glossary of the Contruction, Decoration, and Use of Arms and Armor in All Countries and at All Times (New York: Jack Brussel, 1961), ff. 77, 408- 409.
13. Stone, A Glossary of the Contruction, Decoration, and Use of Arms and Armor , ff. 214-215.
14.Ilustrime bashkëkohore të stradiotëve mund të gjenden te Sathas, Hellenes stradioti, passim.
15. Mnemeia Hellenikes Historias: Documents inedits a l’histoire de la Grece au Moyen Age, Konstantinos Sathas, ed. , vëll. 4 (Paris, 1880-1890), pp. LIV-LVI.
16. “Andragathemata tou Merkouriou Boua,” në: Hellenika Anekdota–Anecdota Graeca, Konstantinos Sathas, ed. , vëll. 1 (Athens, 1873), ff. 1-153.
17. Jacomo Barbarigo, “Dispacci della Guerra di Peloponneso,” në: Mnemeia Hellenikes Historias: Documents inedits a l’histoire de la Grece au Moyen Age, Konstantinos Sathas, ed. Vëll. 6 (Paris, 1885), ff. 1-92.
18. Shih materialet e botuara në Mnemeia Hellenikes Historias, vëll. 1, 4, 6–9; Commissiones et Relationes Venetae, vëll. 5, 7, Annorum 1591–1600, 1621–1671; si edhe Secrets de l’État de Venise Vladimir Lamanskii, ed. (St. Petersburgh, 1884.
19. Philippe de Comines, Memoires, vëll.2, (London and Paris, 1747), ff. 27-28.
20. Kostas Mpires, Oi Arvanites, oi Dorieis tou neoterou Hellenismou. (Athens, 1960), ff. 191-192
21. Mnemeia Hellenikes Historias, vëllimet 1,4, 6-9;
22. Fernand Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, vol. 1, Sian Reynolds, përkth. (New York: Harper and Row, 1975), ff.48-49.
23. Nicholas Cheetham, Medieval Greece (New Haven: Yale University Press, 1981), ff. 195-207; M. E. Mallet dhe J. R.Hale, The Military organization of a Renaissance State: Venice ca. 1400 to 1617 (London: Cambridge University Press, 1984), f. 47, 50; Denis Zakythinos, Le Despotat grec de Moree. vëll. 2. Vie et institutions. London: Variorum, 1975, ff. 31-37, 135-145.
24. Peter Topping, “Albanian Settlements in Medieval Greece: Some Venetian Testimonies,” në: Charanis Studies: Essays in Honor of Peter Charanis, botuar nga Angelike E. Laiou Thomadakis (New Brunswick, N.J.: Rutgers University Press, 1980), ff. 261-271.
25. Mpires, Oi Arvanites, ff. 156-162; Apostolos Vakalopoulos, Historia tou Neou Hellenismou, vol. 3 (Thessalonike, 1968), ff. 79-88; Laurentios Vrokines, “He peri ta mesa tou IST’ aionos en Kerkyrai apoikesis ton Naupleion kai Monemvaseion,” në: Erga, Kostas Daphnes, ed. Vëllimet. 16-17 nga buletini Kerkyra’i’ka Chronika. Corfu, 1972; Leonidas Zoes, “Hellenikos lochos en Zakynthoi kata tous chronous tes douleias,” në: O Hellenismos 14 (1911): 367-371.
26. Mnemeia Hellenikes Historias, vëll. 8; Mallet and Hale, The Military organization of a Renaissance State:, f. 173.
27. William Miller, The Latins in the Levant: A History of Frankish Greece (1204-1566) (New York: Barnes and Noble, 1937), ff. 489-511;
28. Mpires, Oi Arvanites (Athens, 1960), pp. 172.
29. Mallet dhe Hale, The Military Organization of a Renaissance State:, ff. 375-380. Shih f. 447–447, 451 për shkallët e pagesës së stradiotëve
30. Mallet dhe Hale, ff. 376-377; Manoli Blessi, “Balzeletta,” in Mnemeia Hellenikes Historias: Documents inedits a l’histoire de la Grece au Moyen Age, Konstantinos Sathas, ed. Vëll. 8 (Paris, 1888), ff. 461-465; Blessi, “Manoli Blessi sopra la presa de Margaritin con un dialogo di un Greco et di un Fachino,” në: Mnemeia Hellenikes Historias, vëll. 8, ff. 466-470, Blessi, “La presa di Nicosia,” në: Mnemeia Hellenikes Historias, vëll. 9, ff. 262-280.
31. Mallet dhe Hale, The Military organization of a Renaissance State:, ff. 376-377.
32. Mallet dhe Hale, f. 376.
33. John S. C. Bridge, A History of France from the Death of Louis XI, vol. 2 (Oxford University Press, 1924), f. 263.
34. Oman, A History of the Art of War in the Sixteenth Century, f. 114.
35. F. L. Taylor, The Art of War in Italy, 1494-1529 (Cambridge University Press, 1921), ff. 72-73.
36. Philippe de Comines, Memoires, vëll.2, (London and Paris, 1747), ff. 27-28.
37. Sathas, Hellenikoi Stratiotai , ff. 11-14.
38. Gabiele Daniel in his Histoire de la Milice Francaise vëll. 2 (Paris, 1721), ff. 168, e ndan korpusin e stradiotëve në ushtrinë franceze të shek. XVI në dy njësi të veçuara: argoulets dhe estradiots.
39. 1P. Aravantinos, Chronographia tes Epeirou ton te homoron hellenikon kai Illyrikon choron diatrechousa kata seiran taen autais symbanta apo tou soteriou etous mechri tou 1854, vëll. 1 (Athens, 1856), f. 191.
40. Ioannes K. Chasiotes, “La comunita greca di Napoli et i moti insurrectionali nella penisola Balcanica meridionale durante la seconda meta del XVI secolo,” në: Balkan Studies 10 (Thessalonike, 1969): 279-288; Vincenzo Giura, “La Comunita Greca di Napoli (1534-1861),” në: Storie de Minoranze Ebrei, Greci, Albanesi nel Regno di Napoli (Naples, 1982), ff. 119-156; Attanasio Lehasca, Cenno storico dei servigi militari prestati nel Regno delle Due Sicilie dai Greci, Epiroti, Albanesi e Macedoni in epoche diverse (Corfu, 1843), ff. 3-15.
41. Sathas, Mnemeia Hellenikes Historias, vëll. 9, ff. xiv-xxviii.
42. Millar, “The Albanians,” pp. 470, 472; idem, Tudor Mercenaries and Auxiliaries 1485-1547 (Charlottesville: University Press of Virginia, 1980), ff. 44, 48, 69, 73, 133, 146, 148-149, 151, 161, 164-165; Apostolos Vakalopoulos, Historia tou Neou Hellenismou, vol. 3 (Thessalonike, 1968), f. 191
43. B. N. Floria, “Vykhodtsy iz Balkanakh stran na russkoi sluzhbe,” Balkanskia issledovaniia. 3. Osloboditel’nye dvizheniia na Balkanakh (Moscow, 1978), ff. 57-63.
44. “Andragathemata tou Merkouriou Boua,” in Hellenika Anekdota, vol. 1 (Athens, 1873), pp. 1-153.
45. Manoli Blessi, “Balzeletta,” dhe “Manoli Blessi sopra la presa de Margaritin con un dialogo di un Greco et di un Fachino,”in Mnemeia Hellenikes Historias, vëll. 8 (Paris, 1888), ff. 461-470; po ai, “La presa di Nicosia,” në: Mnemeia Hellenikes Historias, vëll. 9 (Paris, 1890), ff. 262-280.
46. Ioannes Veloudos, Hellenon Orthodoxon apoikia en Venetia historikon hypomnema, ed. 2 (Venice, 1893), pp. 16-27; Giura, “La Comunita Greca di Napoli (1534-1861),” ff. 121-127; Dusan Kasic, “Die Griechisch-Serbische kirchensymbiose in Norddalmatien vom XV. bis zum XIX jahrhundert,” Balkan Studies 15 (Thessalonike, 1974): 21-48.
47. Dissertazione istorico-cronologica del Reggimento Real Macedone nella quale si tratta la sua origine, formazione e progressi, e delle vicissitudini, che gli sono accadute fino all’anno 1767. ed. 2. (Bologna, 1768), ff. 201-203, 205-209;
Raoul Manselli, “Il Reggimento Albanese Real Macedonia durante il Regno di Carlo di Borbone,” Archivio Storico per le Provincie Napoletane, n.s. vëll. 32 (1950-1951), ff. 143-145; Nicholas C. Pappas, ” Balkan Foreign Legions in Eighteenth Century Italy: Reggimento Real Macedone and Its Successors” në: Nation and Ideology: Essays in Honor of Wayne S. Vucinich. Ivo Banac, John C. Ackerman and Roman Szporluk, eds. (Boulder, Colorado: East EuropeanMonographs, 1981), ff. 35-39.
48. Mallet and Hale, The Military Organization of a Renaissance State:, ff. 375-380, 426-427, 447-451.
49. Laurentios Vrokines, “He peri ta mesa tou IST’ aionos en Kerkyrai apoikesis ton Naupleion kai Monem-vaseion,” në: Erga, Kostas Daphnes, ed. Vols. 16-17 nga buletini Kerkyra’i’ka Chronika. Corfu, 1972; Leonidas Zoes, “Hellenikos lochos en Zakynthoi kata tous chronous tes douleias,” O Hellenismos 14 (1911): 367-371.
50. Ioannes Veloudos, Hellenon Orthodoxon apoikia en Venetia historikon hypomnema, ed. 2 (Venice, 1893), ff. 16-27; Giura, “La Comunita Greca di Napoli (1534-1861),” ff. 121-127; Dusan Kasic, “Die Griechisch-Serbische kirchensymbiose in Norddalmatien vom XV. bis zum XIX jahrhundert,” Balkan Studies 15 (Thessalonike, 1974): 21-48.
Përkthyer dhe përshtatur nga Aristotel Spiro me ndihmën e programit të IA ChatGPT5
Figura paraqet flamurin e dhënë në 1510 Merkur Buas nga Perandori Maksimilian I; ky flamur paraqet një shqiponjë dykrenore, simbol i Bizantit dhe i Perandorisë së Shenjtë Romake.
Shih origjinalin në:
